आजच्या आधुनिक युगात आरोग्यासंबंधी माहिती असणे अत्यंत गरजेचे आहे. विकसनशील देशांना विशेषतः आरोग्य शिक्षणाची नितांत गरज आहे. हे केवळ आरोग्याविषयी मूलभूत ज्ञानच देत नाही तर त्यांच्या सवयी आणि राहणीमानाला आकार देते.आपल्या सर्वांना माहित आहे की आजच्या काळात आरोग्य शिक्षण खूप महत्वाचे झाले आहे. हे केवळ शारीरिक आरोग्यावर लक्ष केंद्रित करत नाही तर मानसिक आजार, लैंगिक निरोगीपणा आणि इतर अनेक समस्यांना देखील संबोधित करते. हे अशा करिअरचा देखील संदर्भ देते जिथे लोकांना आरोग्य सेवेबद्दल शिकवले जाते. व्यावसायिक लोकांना त्यांचे आरोग्य कसे राखायचे आणि कसे पुनर्संचयित करायचे ते शिकवतात.
आरोग्य शिक्षणाचे महत्त्व
विविध समुदाय आणि लोकांच्या आरोग्याची स्थिती सुधारण्यासाठी आरोग्य शिक्षण अत्यंत आवश्यक आहे. तसेच संपूर्ण देशाचे आरोग्य सुधारण्यास मदत होते. आपण असेही म्हणू शकतो की देशाची अर्थव्यवस्था आरोग्य शिक्षणाशी थेट प्रमाणात असते. दुसऱ्या शब्दांत, याचा अर्थ असा की आयुर्मान जितके जास्त तितके जीवनमान चांगले.
आरोग्य शिक्षण हे व्यावसायिकांद्वारे सर्वसामान्यांना दिले जाणारे ज्ञान आहे. या समस्यांबद्दल बोलण्यासाठी ते पात्र आणि प्रमाणित आहेत. याशिवाय, ते लोकांना शिक्षित करण्यासाठी आरोग्य आणि स्वच्छतेशी संबंधित प्रशिक्षण देखील घेतात.
त्याचप्रमाणे आरोग्य शिक्षण हे अतिशय महत्त्वाचे आहे कारण ते लोकांच्या आरोग्याची स्थिती सुधारते. हे त्यांना निरोगी कसे राहावे आणि रोगांपासून कसे टाळावे हे शिकवून त्यांच्या आरोग्याचे रक्षण करते. शिवाय, हे त्यांना संपूर्ण समुदाय म्हणून पुरेसे जबाबदार बनवते.
आरोग्य शिक्षण म्हणजे काय आणि त्याची गरज
आरोग्याची सर्वात सोपी आणि पारंपारिक व्याख्या अशी आहे की आरोग्य म्हणजे रोग आणि दुःखापासून मुक्तता. जागतिक आरोग्य संघटना (WHO), संयुक्त राष्ट्रसंघाची एक शाखा, शारीरिक, मानसिक आरोग्याशी संबंधित सामाजिक कल्याणासाठी आणि जगभरातील रोगाशी लढण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करण्यासाठी जबाबदार आहे. जीवनाच्या दृष्टीने, आरोग्य ही आपली सर्वात मौल्यवान देणगी आहे. हेतूपूर्ण अस्तित्वासाठी चांगले आरोग्य आवश्यक आहे. निरोगी व्यक्ती म्हणजे ज्याच्याकडे ही वैशिष्ट्ये आहेत – निरोगीपणा आणि रोगापासून मुक्तता, अनावश्यक तणावापासून मुक्तता, सामाजिक आणि मानसिक चिंतांपासून मुक्तता, आत्मविश्वास, उत्साहाने कार्यक्षमतेने कार्य करण्याची क्षमता.
आपल्या प्रयत्नातून आणि योग्य आरोग्य शिक्षणानेच चांगले आरोग्य मिळू शकते. आपल्या आरोग्यावर परिणाम करणाऱ्या विविध घटकांची आपल्याला जाणीव असेल तेव्हाच आपण चांगले आरोग्य निर्माण करू शकतो. उदाहरणार्थ, जर आपल्याला संतुलित आहाराचे महत्त्व माहित असेल तर आपण आपल्या जेवणाचे काळजीपूर्वक नियोजन करू. त्याचप्रमाणे, हवा, पाणी, कीटक आणि इतर यंत्रणेद्वारे संक्रमण कसे पसरते हे आपल्याला माहित असल्यास, आपण त्यानुसार कार्य करू जेणेकरून आपण संक्रमणांपासून संरक्षित राहू.
आरोग्य शिक्षण देण्याच्या पद्धती
लोकांना मूलभूत आरोग्य शिक्षण देण्यासाठी, मुख्य कार्यांसह सामुदायिक आरोग्य केंद्रांची स्थापना केली जाते. जसे की सामान्य आजारांबद्दल लोकांना शिक्षित करणे; त्यांची कारणे, त्यांच्या संसर्गाच्या पद्धती; प्रतिबंध, खबरदारी आणि उपचार पद्धती. तसेच ते वापरत असलेले पाणी स्वच्छ आणि वापरण्यास योग्य असल्याची खात्री करणे.
आरोग्य शिक्षण सुधारण्याचे मार्ग
आरोग्य शिक्षण हे अत्यंत महत्त्वाचे असले तरी त्याला जे महत्त्व दिले पाहिजे ते दिले जात नसल्याचे आपण अनेकदा पाहतो. अनेक देशांमध्ये प्रचलित आरोग्य शिक्षणाची दयनीय अवस्था या विधानाची साक्ष आहे. आपल्याला जगातील, विशेषतः विकसनशील देशांमध्ये सार्वजनिक आरोग्य शिक्षणाची स्थिती सुधारण्याची गरज आहे.
विकसनशील देशांमध्ये अनेक दुर्गम भाग असल्याने आवश्यक ती मदत तेथे पोहोचत नाही. हे शिक्षण त्या लोकांपर्यंत नेण्यावर आपण अधिक भर दिला पाहिजे. आरोग्य शिक्षण आणि ते आपल्या जीवनात काय आणि कसे भूमिका बजावते याबद्दल गावकऱ्यांना विशेष जागरूक केले पाहिजे. आम्ही आरोग्याशी संबंधित कार्यक्रम आयोजित करू शकतो ज्यामुळे अधिकाधिक प्रेक्षक आकर्षित होतील.पुढे, ग्रामीण भागातील बहुतेक प्रेक्षक निरक्षर असल्याने, आम्ही पथनाट्य, लोक कार्यक्रम इत्यादी कार्यक्रमांचा उपयोग स्पष्टपणे संदेश देण्यासाठी करू शकतो. यानंतर रुग्णालयांमध्ये उपलब्ध असलेल्या संधींचाही आपण लाभ घ्यावा. चाचण्यांसाठी येणार्‍या रूग्णांना त्यांच्या आरोग्याच्या स्थितीबद्दल जागरुक केले पाहिजे आणि त्यांना या बाबींचे योग्य शिक्षण दिले पाहिजे. या क्रमाने, आपल्यासाठी शाळांना लक्ष्य करणे सर्वात महत्त्वाचे आहे. आणि निरोगी सवयी मुलांमध्ये लहानपणापासूनच लावल्या पाहिजेत. अशा प्रकारे, विद्यार्थी हे ज्ञान त्यांच्या घरी आणि त्यांच्या मित्रांमध्ये अधिक चांगल्या पद्धतीने पसरवू शकतात. म्हणून, लोक निरोगी होण्यासाठी आणि त्यांची चैतन्य आणि गतिशीलता टिकवून ठेवण्यासाठी आपण जगातील आरोग्य शिक्षणाचा दर्जा उंचावला पाहिजे.
आरोग्य शिक्षणाचा प्रचार
आपल्या देशाच्या मोठ्या लोकसंख्येचा विचार करता, डॉक्टर किंवा आरोग्य कर्मचारी प्रत्येक व्यक्तीपर्यंत पोहोचतील आणि त्यांना विविध आरोग्य समस्यांबद्दल शिक्षित करतील अशी अपेक्षा करणे चुकीचे आहे. अधिकाधिक लोकांच्या सामूहिक प्रयत्नानेच अशा शिक्षणाचा प्रसार होऊ शकतो. अधिकाधिक स्वयंसेवक, पुरुष आणि स्त्रिया, यांना आरोग्यावर परिणाम करणाऱ्या मूलभूत समस्यांबद्दल प्रशिक्षित आणि शिक्षित केले पाहिजे. ते या ज्ञानाचा प्रसार त्यांच्या स्वतःच्या परिसरात करू शकतात.
आरोग्याचा संदर्भ केवळ शारीरिकच नाही तर मानसिक, सामाजिक आणि लैंगिक आरोग्याचाही आहे. आरोग्य शिक्षणाचा उद्देश आरोग्य साक्षरता वाढवणे आणि लोकांमध्ये कौशल्ये विकसित करणे हा आहे ज्यामुळे त्यांचे आरोग्य चांगले राहण्यास मदत होते.सध्याचा दृष्टीकोन पाहता आज प्रत्येकाचे शिक्षण जितके महत्त्वाचे आहे, तितकेच आरोग्याशी संबंधित माहितीचेही महत्त्व आहे. कारण आता सगळीच भेसळ झाली आहे. पाणी, हवा, अन्न सर्वकाही प्रदूषित झाले आहे. तसेच काही लोक थोड्या फायद्यासाठी खाद्यपदार्थांमध्ये भेसळ करतात. ज्याचा आपल्या शरीरावर विषारी प्रभाव पडतो.आरोग्य शिक्षणात लोकांचा पूर्ण सहभाग वैयक्तिक आणि सामुदायिक उपक्रमांद्वारे आरोग्याशी संबंधित विविध समस्या सोडवण्यास मदत करतो. प्रदूषित पाण्याचे धोके लोकांना कळले तर ते स्वतःच उपाययोजना करतील. सामूहिक प्रयत्नातून ते औद्योगिक युनिटच्या मालकाला अशा निंदनीय प्रथा बंद करण्यास भाग पाडू शकतात.