कोळी(Mites) किडींचे एकात्मिक नियंत्रण
श्री.सतिश भोसले
नमस्कार शेतकरी बंधूनो,
सध्या सर्वत्र कोळी किडीचा प्रादुर्भाव मोठया प्रमाणावर दिसून येत आहे. प्रादुर्भावाची लक्षणे ओळखून योग्य त्या उपाययोजना कराव्यात. कोळी किडीचा प्रादुर्भाव वर्षभर असला तरी जून ते ऑगस्ट दरम्यान जास्त असतो. परंतू सध्या या किडींचा प्रादुर्भाव खुप मोठया प्रमाणावर आहे या किडीमुळे फळांचे नुकसान होऊन विकृत फळे तयार होतात.
ओळख :-
कोळी ही कीड अष्टपाद वर्गातील असून, आकाराने सूक्ष्म असते. साध्या डोळ्यांनी दिसणे कठीण जाते. पानांच्या शिराजवळ किंवा बरेचदा फळांच्या सालीवर बारीक खळग्यात ती अंडी घालते. प्रौढ लांबट, पिवळे असून, पिल्ले फिक्कट पिवळसर असतात. पिले व प्रौढ कोळी दिसायला सारखेच असले, तरी आकार लहान-मोठा असतो. अष्टपदी अशा कोळी किटकांच्या 6000 प्रजाती आहेत ज्या विविध पिकांवर हल्ला करतात. या पैकी बहुतांश जाती ह्या ईरियोफायोडिया आणि टेट्रानिकोडिया या परिवारातुन असतात. (Eriophyoidea (e.g. gall mites, erinose mites, bud mites, rust mites) and Tetranychoidea (e.g. spider mites, false spider mites) पिकाच्या तळाकडील पानांवर हि किड पानांच्या खालिल बाजुस वाढते. तसेच फळांवर, कळ्यांवर, फांदीवरिल डोळ्यांवर वाढणारी कोळी किड देखिल आढळुन येते.
ईरियोफायोडिया या परिवारातील 25 जाती ह्या विविध पिकांवर हल्ले करतात. यातील काही जाती पिकाच्या पानांवर फोड आल्यासारखी लक्षणे दाखवतात. तर काही जातींमुळे पानांवर तांबेरा सारखी लक्षणे दिसतात. या परिवारीतील कोळी किटकांस केवळ चार पाय असतात, नुसत्या डोळ्यांनी हि किड अजिबात दिसत नाही. किडीचा आकार हा अळीसारखा निमुळता असा असतो, पाय डोक्याच्या जवळ असतात.
टेट्रानिकोडिया या परिवारातील जवळपास 1200 जाती ह्या विविध पिकांवर हल्ला करतात. या किडीस 8 पाय असतात.
दोन्ही परिवारातील किडी जवळपास एक सारखाच जीवनक्रम अनुसरतात, त्यात कमी अधिक प्रमाणात दिवसांचा फरक असतो.
किडीच्या वाढीसाठी उबदार कोरडे हवामान गरजेचे असते. ज्या ठिकाणी मनुष्य नियंत्रित वातारणात शेती होती अशा ग्रीन हाऊस पॉली हाऊस मधे आद्रता कृत्रिमरित्या वाढवुन देखिल किडीचे नियंत्रण करणे सोपे होते.
या किडे डोळे कंपाऊड नसुन साधे असतात, जास्त प्रकाशात ते बघु शकत नाहीत, आणि ईतर वेळेस देखिल त्यांना वस्तु किंवा आकार दिसत नाहीत तर केवळ प्रकाशाचे ठिपके दिसतात.
यात टु स्पॉटेड स्पायडर माईट, व्हाईट माईट, रेड माईट असे प्रकार पडतात.
1. टु स्पॉटेड स्पायडर माईट :- TETRANYCHUS URTICAE या कोळी किटकाची अंडी हि जवळपास पुर्णतः पारदर्शक आणि पांढ-या पिवळसर रंगाची असतात. मादी किड दिवसाला 6 अंडी देते आणि जीवनक्रमात 70 पर्यंत अंडी देते. अंडी गोलाकार असतात. 7 ते 10 दिवसांनी लैंगिक प्रजनानातुन केवळ मादी किडीचा जन्म होतो, तर अलैंगिक प्रजनानातुन नर कीडीचा जन्म होतो. अंड्यातुन पिल्ले बाहेर आल्यानंतर त्यांस सहा पाय असतात, मात्र त्यानंतर अवस्थांतुन गेल्यानंतर त्यास एकुण आठ पाय येतात. पिल्ले हि फिक्कट पिवळसर रंगाची असतात, आकाराने अंडाकृती असतात. या किडीच्या पाठीवर मध्याच्या दोन्ही बाजुला गर्द रंगाचे दोन ठिपके दिसतात. मादी किड हि सुप्तावस्थेत जाते, सुप्तावस्था ही नारंगी लाल रंगाची असते, सुप्तावस्थेत पिकांस काहीही नुकसान करत नाही. किडीची लहान आणि प्रौढ अशा दोन्ही अवस्था पिकातुन रसशोषुन घेतात.
2. टोमॅटो रसेट माईट :- ACULOPS LYCOPERSICI
टोमॅटो पिकावरिल हि कोळी किड, पानांतुन, फळांतुन, खोडातुन रस शोषुन घेते, 14x शक्तीच्या भिंगाव्दारे हि किड दिसु शकते, अत्यंत लहान अशी हि किड अंडाकृती, पिवळसर, पारदर्शी रंगाची असते. पिकाच्या तळाकडिल भागापासुन सहसा हल्ला करते. ज्यावेळेस किडीने नुकसान केलेली पाने, फळे दिसु लागतात तेव्हाच किडीचा जाणीव होते.
3. अंजीरावरिल कोळीकिड :- ACERIA FICUS (FIG BUD MITE) अंजीर पिकावरिल ह्या कोळी किडी मुळे अंजीर पिकावरिल फिग मोझॅक व्हायरस हा रोग पसरतो. हि कीड पिवळ्या रंगाची अती सुक्ष्म अशी किड आहे. किड कळ्यांवर, डोळ्यांवर, तसेच पानांवर हल्ला करते. ज्यामुळे पानाचा आकार लहान राहणे, फांदीची वाढ न होणे या सारख्या समस्या दिसुन येतात. मादी किड पानांच्या खालील बाजुस, पानांवरिल केसांच्या पायाशी देते. अंडी ते प्रौढ अवस्था 7 दिवसांत पुर्ण होते.
4. सिट्रस रस्ट माईट :- (PHYLLOCOPTRUTA OLEIVORA) संत्री पिकावरिल हि कोळी किट, पिकाच्या पानांतुन, फळांतुन रस शोशुन घेते, उघड्या डोळांनी देखील हि किड दिसत नाही. 14X, 20X भिंगाचा वापर करुन हि किड दिसु शकते.
प्रादुर्भावाची लक्षणे :-
कोळी कीड पाने व फळांचा पृष्ठभाग खरवडतात. त्यातून येणाऱ्या रस शोषतात. परिणामी, पानावर पांढुरके चट्टे पडतात. जास्त प्रादुर्भाव असल्यास चट्ट्याचा भाग वाळतो. फळावरील नुकसान तीव्र स्वरूपाचे असते. खरचटलेल्या जागी पेशींची वाढ खुंटते. तपकिरी लालसर किंवा जांभळट रंगाचे चट्टे पडतात. यालाच शेतकरी ‘लाल्या’ म्हणून ओळखतात. जास्त प्रादुर्भाव असल्यास अनियमित आकाराची फळे तयार होतात. आतील फोडींची वाढ बरोबर होत नाही. फळांची प्रत खालावते.
एकात्मिक नियंत्रणाचे उपाय :-
कोळी या रसशोषक किडिंच्या नियंत्रणात खालील बाबी महत्वाच्या ठरतात.
1) पिकात पिवळ्या, निळ्या स्टिकी पॅड चा तसेच ईनसेक्ट नेट चा वापर करावा.
1) परभक्षी मित्रकीटक:- ग्रीन लेस वींग/ क्रायसोपा (हिरवा जाळीदार पतंग) : या कीटकाच्या अळी व प्रौढ अवस्था मावा, पांढरी माशी, तुडतुडे, कोळी, फुलकिडे, पिठ्या ढेकुण, खवले कीड यांच्या सर्व अवस्था व बोंडअळीची अंडी, प्रथमावस्थ्येतील अळ्या खातात. हे कीटक कापूस, मका, कडधान्ये व भाजीपाला पिकांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर आढळतात. प्रसारण : 2000 अंडी/एकर किंवा 4000 अळ्या/एकर
2) परभक्षी कोळी (एम्बलीसियस) : हे मित्रकीटक भाजीपाला, फुलझाडे, फुलझाडे व पॉलीहाउसमधील पिकांवरील नुकसान करणाऱ्या लाल कोळी व दोन ठिपक्यांच्या कोळी नियंत्रणासाठी अत्यंत उपयुक्त आहेत.
ह्या नंतर देखिल किड नियंत्रणात येत नसेल तर सेंद्रिय, जैविक, रसायनिक किटकनाशकांचा अवलंब करावा.
2) कोळी किडीचा प्रादुर्भाव प्रामुख्याने मोसंबी, संत्रा, द्राक्ष, वांगी, गुलाब, ढोबळी मिरची, टोमॅटो या पिकांच्या फळावर होतो.
3) प्रादुर्भाव लवकर लक्षात न आल्यास प्रादुर्भावग्रस्त फळांचा रंग बदलतो. वेळोवेळी बागेची निरिक्षणे करून वेळीच उपाय करावेत.
4) पाण्याचा ताण पडू देऊ नये.
जैविक नियंत्रण:- व्हर्टीसिलीयम लेकॅनी : ही बुरशी रस शोषक किडी उदा. मावा, तुडतुडे, फुलकिडे, पांढरी माशी, लाल कोळी, पिठ्या ढेकुण व खवले कीड या मृदू शरीरवर्गीय किडींच्या नियंत्रणासाठी उपयुक्त आहे. फळझाडांवरील पिठ्या ढेकुण व उसावरील लोकरी मावा, पांढरी माशीच्या जैविक नियंत्रणासाठी ही एक प्रभावी बुरशी आहे.
प्रमाण : 5 मिली किंवा ग्रॅम/लिटर पाणी किंवा 1 किलो/एकर (फवारणीसाठी). या बुरशीच्या वाढीस 90 टक्के सापेक्ष आर्द्रता व 20 ते 25 अंश सेल्सिअस तापमान उपयुक्त ठरते.
5) सेंद्रिय नियंत्रण:- निंबोळी अर्क (5%) किंवा ॲझाडिरेक्टीन (10 हजार पीपीएम) किंवा नीमकरंज 2 ते 3 मिली प्रति लिटर या प्रमाणे फवारणी करावी.
6) रासायनिक नियंत्रणासाठी, फवारणी प्रति लिटर पाणी
डायकोफॉल (18.5 ईसी) 2.7 मिली किंवा डायफेन्थ्युरॉन (50 डब्ल्यूपी) 2 ग्रॅम किंवा विद्राव्य गंधक 3 ग्रॅम किंवा सल्फर 25% 2 मिली.
आवश्यकता भासल्यास दुसरी फवारणी 15 दिवसांच्या अंतराने करावी.
किंवा
अबामेक्‍टीन (1.9 ईसी) 4 मिली किंवा 20 ग्रॅम पाण्यात मिसळणारे गंधक किंवा केलथेन 10 मिली किंवा वर्टीमेक 5 मिली किंवा ओमाईट 5 मिली प्रती 10 लिटर पाण्यातून आलटून पालटून फवारावे.
7) रसशोषक किडिंचे नियंत्रण करत असतांना कोणत्याही ग्रुप मधिल किटकनाशकाचा एका हंगामात 3 पेक्षा जास्त वेळेस वापर करु नये, तसे केल्यास किडीमधे प्रतिकारक शक्ती निर्माण होण्याचा धोका कैक पट वाढतो आणि किड नियंत्रणाबाहेर निघुन जाते.
किटकनाशक निवडतांना ते एक पेक्षा जास्त प्रकारच्या रसशोषक किडिंच्या नियंत्रणात उपयोगी ठरेल ह्या नुसार निवडण्याचा प्रयत्न करावा.
किड पिकाच्या वाढीच्या अवस्थेनुसार हल्ला न करता, तापमान आणि आर्द्रता किडिस अनुकुल असल्यास हल्ला करते हे लक्षात ठेवुन फवारणीचे नियोजन करावे.
वरिल बाबींचा विचार पूर्वक निरीक्षण करुन वेळोवेळी किडींच्या एकात्मिक नियंत्रणासाठी ऊपाययोजना करुन उत्पादनात वाढ साधता येईल…
शेतकरी हितार्थ
!! अन्नदाता सुखी भव: !!
काळजी घ्या…आपला जिव्हाळा कायम राहो
“Agriculture is my Love, Passion, Culture & Life”
विचार बदला! जीवन बदलेल!!