पर्यावरण क्षेत्रातील रणरागिणी..

पर्यावरण क्षेत्रातील रणरागिणी..

प्रा. डॉ. बलभीम ल. चव्हाण -जागतिक महिला दिनानिमित विशेष लेख

पर्यावरण संरक्षणात महिलांनी नेहमीच महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. शिवाय, स्त्रिया देखील लोकसंख्येच्या स्फोटावर नियंत्रण ठेवण्यास मदत करू शकतात. त्यामुळे वातावरणातील भयानक परिस्थितीं नियंत्रणात राखली जावू शकते. कौटुंबिक नियोजनात जास्तीत जास्त योगदान देण्यासाठी वैज्ञानिक प्रगल्भता प्राप्त करणाऱ्या महिला सर्वोत्तम स्थितीत आहेत. घरगुती आणि समाजाच्या ऊर्जेच्या गरजा पूर्ण करण्यात महिलांनी नेहमीच महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. पारंपारिक अपुरी उर्जा संसाधने आणि उर्जा वापराच्या कार्यक्षम तंत्रज्ञानाचा अभाव यामुळे लोकांना, विशेषतः महिलांना घरगुती उर्जा गरजांसाठी त्यांच्या स्वतःच्या श्रमावर आणि जैवउर्जास्रोतांवर अवलंबून राहावे लागते. त्यांच्या रोजच्या गरजा. पुरेशा पर्यावरणीय शिक्षण आणि जागरुकतेमुळे स्त्रिया या पुरुषांच्या तुलनेत अधिक कार्यक्षमतेने ऊर्जा संसाधनांचे संरक्षण करू शकतात. घरातील स्वच्छतेची जबाबदारी महिलांवरच असते. घरातील सर्व (कुटुंबातील) सदस्यांचे आरोग्य स्वचातेवर बरेचसे अवलंबून असते. महिलांना योग्य ज्ञान, शिक्षण आणि प्रशिक्षण देऊन बहुतेक जलजन्य, अन्न आणि वायुजन्य रोग कमी करता येतात.

मध्ययुगीन आणि अलीकडच्या पुरुष प्रधान परंपरेने महिलांना निर्णय घेण्याच्या अधिकारापासून दूर ठेवले होते. त्यांचा शिक्षणाचा असमान प्रवेश आणि सर्व स्तरांवर निर्णय घेण्याच्या अधिकाराचा अभाव यामुळे महिलांचे समाजातील स्थान खालावले आहे. परिणामी उत्पन्न, पोषण, आरोग्य, सामाजीक स्तर आणि घरगुती ज्ञानावर त्याचा विपरीत परिणाम झाला आहे. व्यावहारिकदृष्ट्या निसर्गाच्या जवळ असल्याने, स्त्रिया नेहमीच पर्यावरणीय समस्या चांगल्या प्रकारे जाणण्यास सक्षम असतात. स्त्रिया या सुविधांचा संभाव्य वापरकर्ते असल्याने, पर्यावरणाचे रक्षण करण्याच्या नियोजनात आणि त्यासाठीचे विविध उपक्रम व प्रकल्प राबवताना महिलांना प्राधान्य देण्याचा किंवा सम प्रमाणात सामावून घेण्याचा विचार करणे आवश्यक आहे. महिलांनी पर्यावरण क्षेत्रात भरीव कार्य केले आहे. तो आदर्श समाजाला अवगत करून देणेही आवश्यक आहे. त्यासाठी, अशा काही प्रेरणादायी कर्तृत्वान महिलांची ओळख या लेखात करून देण्याचा प्रयत्न केला आहे.

आंतरराष्ट्रीय पर्यावरण रणरागिणी:

१. वांगारी माथाई: वांगारी माथाई यांनी भूसंरक्षण आणि महिला हक्क या दोन्हींसाठी अथक परिश्रम घेतले. केनिया या त्यांच्या मूळ देशात पर्यावरण संवर्धन आणि महिलांच्या हक्कांवर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या हरित पट्टा निर्मिती चळवळीच्या (ग्रीन बेल्ट चळवळीच्या) त्या संस्थापक होत्या. त्यांच्या या प्रयत्नांसाठी अनेक जागतिक नेत्यांनी त्यांना सन्मानित करण्यासोबतच, शाश्वत विकास, लोकशाही आणि शांतता याविषयीच्या त्यांच्या पर्यावरणीय दृष्टिकोनासाठी त्यांना सन २००४ मध्ये शांततेचा नोबेल पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.

२. इसतोउ सेसाय (Isatou Ceesay): इसतोउ सेसाय, पुनर्चक्रीकरणाची राणी अर्थात “Queen of Recycling” म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या एक गॅम्बियन पर्यावरण कार्यकर्त्या आहेत. त्यांनी गॅम्बियामध्ये वन प्लास्टिक बॅग नावाची पुनर्वापराची चळवळ सुरू केली. इसतोउ सेसाय यांनी नागरिकांना विविध वस्तूंचा व संसाधनांचा पुनर्वापर करण्याविषयी आणि निर्माण होणाऱ्या कचऱ्याचे प्रमाण कमी करण्यासाठी शिक्षित करण्याचे काम केले आहे. त्यांनी प्लास्टिकचे धागे तयार करणाऱ्या एका प्रकल्पाची स्थापना केली आणि त्यामाध्यमातून पुनर्चक्रीत केलेल्या कचऱ्यापासून पिशव्या बनविल्या जातात. त्यांच्या या प्रकल्पामुळे तिच्या गावातील कचऱ्याचे प्रमाण नाटकीयरीत्या कमी झाले आहेच, पण त्या या प्रकल्पाच्या माध्यमातून शेकडो पश्चिम आफ्रिकन महिलांना रोजगार देत आहेत आणि त्यांना मासिक उत्पन्नही मिळवून देत आहे.

३. मे बोईवे: मे बोईवे (May Boeve) या वेबसाइट 350.org च्या सह-संस्थापक आहेत. ही संस्था जगभरातील नेत्यांना जोडून हवामान बदलाविरुद्ध काम करण्यासाठी समर्पित आहे. वातावरणातील कर्बवायूची (कार्बन डाय ऑक्साईडची) पातळी जागतिक तापमानवाढ अंदाजानुसार धोकादायक होणार नाही अशा बिंदूपर्यंत कमी करणे हे या संस्थेचे उद्दिष्ट आहे. त्यासाठी मे बोईवे यांची ही संस्था जीवाश्म इंधन उद्योगासारख्या थेट कर्ब उत्सर्जन स्त्रोताकडे लक्ष देऊन कार्य करीत आहे. त्यासाठी. मे बोईवे या जीवाश्म इंधन उद्योगाची शक्ती मर्यादित करून, ते कार्बन डायऑक्साइड उत्सर्जन मर्यादित करण्याबद्दल सरकारला कृतीशील मार्गदर्शन करतात.

४. मरीना सिल्वा: मरीना सिल्वा या ब्राझीलमधील अॅमेझॉन रेनफॉरेस्टसाठी लढणाऱ्या पर्यावरणवादी आंदोलक योध्या आहेत. सिल्वा या चिको मेंडेस यांच्या सहकारी होत्या. चिको मेंडेस यांची सन १९८८ मध्ये रेन फॉरेस्टचे रक्षण करण्यासाठीच्या प्रयत्नामुळे हत्या करण्यात आली होती. मरीना सिल्वा आणि चिको मेंडिस यांनी १९८० च्या दशकात रेन फॉरेस्टचे सरकारी नियंत्रणापासून संरक्षण करण्यासाठी पर्यावरणीय आंदोलन व निदर्शनांचे नेतृत्व केले. चिको मेंडिसच्या हत्येनंतर, मरीना सिल्वा एक राजकारणी बनल्या आणि पर्यावरण संरक्षण, शाश्वत विकास आणि सामाजिक न्यायासाठी लढा उभा केला. मरीना सिल्वा यांच्या प्रयत्नांमुळे सन २००४ ते २००७ पर्यंतच्या त्यांच्या राजकीय कारकिर्दीत जंगलतोड ५९% कमी झाली.

भारतीय पर्यावरण रणरागिणी:

पूर्वापार भारतीय संस्कृतीत महिलांचे पर्यावरणाशी अतूट नाते आहे. त्यामुळे पर्यावरण संरक्षण आणि शाश्वत विकासाच्या उद्देशाने कोणत्याही देशातील उपाययोजनांसाठी महिला आवश्यक आहेत. याचा पुरेसा पुरावा म्हणजेच भारतीय महिलांचा पर्यावरण चळवळी व आंदोलनातील सक्रीय सहभाग व सक्षम नेतृत्व, किंबहुना भूतकाळातील संवर्धन चळवळींमध्ये महिलांचे मोठे योगदान आहे. म्हणूनच, जागतिक महिला दिनानिमित पर्यावरण क्षेत्रातील या भारतीय पर्यावरण चळवळीतील आंदोलनात सक्रीय राहिलेल्या प्रमुख रंरागीनींचा, अर्थात नवशिखांचा परिचय करून घेणे समयोचित ठरेल.

१.. अमृता देवी: पर्यावरणाचे रक्षण करण्याचा प्रयत्न करणार्‍या अमृता देवी या महिलेचे पहिले ऐतिहासिक नोंद घेतलेले उदाहरण सुमारे ३०० वर्षांपूर्वीचे आहे. भारतातील राजस्थानमध्ये, अमृता देवी या महिलेने तत्कालीन जोधपूरच्या महाराजांना त्यांचा राजवाडा बांधण्यासाठी लागणारे लाकूड मिळविण्यासाठी झाडे तोडण्यास विरोध केला होता. या विरोधाला मोडून काढण्याच्या राजेशाही प्रयत्नात तिचा मृत्यू झाला, त्यानंतर स्थानिक ग्रामस्थांनी मोठ्या प्रमाणात महाराजांचा निषेध केला. त्याची दाखल घेऊन जोधपूरच्या राजाने पुन्हा कधीही स्थानिक ग्रामस्थांना डावलून आवश्यक लाकूड प्राप्त करण्यास मज्जाव करण्याचे वचन देऊन अभय दिले. अमृता देवी या निसर्गावरील प्रेमासाठी ओळखल्या जाणाऱ्या बिश्नोई समाजातील महिला होत्या. त्यामुळे अमृता देवी यांनी सुरु केलेल्या या चळवळीला बिष्णोई चळवळ म्हणूनच ओळखले जाते.

२. गौरा देवी: चिपको, म्हणजे मिठी मारणे. झाडांना तोडण्यापासून रोखण्यासाठी मिठी मारून केले जाणारे हे आंदोलन होते. चिपको नावाने ओळखली जाणारी वृक्ष बचाव चळवळ हा विषय जवळपास सर्व शाळांमध्ये शिकवला जातो. गौरा देवी यांच्या नेतृत्वाखाली चिपको आंदोलन सुरू झाले. गौरा देवी यांनी सहकारी महिलांना झाडास गळाभेट देण्यासाठी, म्हणजेच चिटकून राहण्यासाठी आणि झाड कापण्यापासून रोखण्यासाठी संघटित केले. त्या रेणी गावातील महिला मंगल दलाच्या प्रमुख होत्या. ज्या दिवशी लाकूडतोडे झाडे तोडणार होते, त्या दिवशी गौरी देवीनी २७ स्त्रियांना त्यांचा सामना करण्यासाठी नेले. कारण, त्या दिवशी पुरुष मंडळी बाहेरगावी चमोलीला गेले होते. तिने सुरुवातीला झाडे तोडण्यासाठी आलेल्यांची बोलण्याचा प्रयत्न केला, परंतु त्यांचे ऐकून घेऊन दाद न देता या लाकूडतोड्यांनी महिलांना शिवीगाळ करून धमक्या दिल्या. त्यामुळे महिलांनी झाडे तोडण्यापासून रोखण्यासाठी त्यांना मिठी मारण्याचा निर्णय घेतला. लाकूडतोडे शरणागती पत्करून निघून जाईपर्यंत त्यांनी रात्रभर झाडांचे रक्षण केले. या चळवळीची बातमी शेजारच्या गावांमध्ये वेगाने पसरली आणि अन्य लोकही मोठ्या प्रमाणात त्यात सामील झाले. उत्तराखंडच्या इतर भागांमध्येही वृक्षबचावासाठी अशीच पुनरावृत्ती झाली आणि त्यामुळे महिलांना पर्यावरणीय रक्षणाचा उपाय म्हणून पाहिले गेले. यानिमित्ताने गौरी देवी आणि त्यांच्या सहकारी महिलांचे सशस्त्र लाकुडतोड्या लोकांच्या विरोधातील पर्यावरणीय योगदान ऐतिहासिक ठरले.

३. मेधा पाटकर: मेधा पाटकर यांना एक लोकप्रिय पर्यावरणवादी, नर्मदा बचाव आंदोलन (NBA) मध्ये त्यांच्या सक्रिय भूमिकेसाठी ओळखले जाते. त्यांनी नर्मदा नदीवर मोठ्या धरणाच्या बांधकामाविरुद्ध लोकजागृती करून एक शक्तिशाली जनआंदोलन उभे केले. प्रस्तावित सरदार सरोवर धरण हा कोट्यवधींचा प्रकल्प आहे आणि त्यामुळे ३२०,००० हून अधिक लोक विस्थापित झाले असतील. मेधा पाटकर यांच्यावर पुनर्वसनात अडथळे आणण्यासाठी परदेशी निधी वापरला जात असल्याचा आरोप करण्यात आला. मेधा पाटकर यांना या प्रकल्पाची तिथल्या स्थानिक लोकांना कल्पना नसल्याची खंत होती. म्हणून, त्यांनी पर्यावरण आंदोलनासाठी १९८९ मध्ये एनबीएची स्थापना केली आणि तेव्हापासून त्या या चळवळीत सामील आहेत. या नर्मदा प्रकल्पाचा निषेध करण्यासाठी शांततापूर्ण मार्ग म्हणून त्यांनी अनेकवेळा उपोषण केले. त्यानंतर नर्मदा बचाव आंदोलन उभे करून उच्चस्तरीय जागरूकता निर्माण केली आहे.

४. सुनीता नारायण: – त्या ‘सेंटर फॉर सायन्स अँड एन्व्हायर्नमेंट’ (CSE) च्या महासंचालक आणि ‘डाउन टू अर्थ’ च्या प्रकाशक आहेत. सुनीता नारायण यांनी १९८० च्या दशकात अनिल अग्रवाल यांच्या सोबत पर्यावरणतज्ज्ञ म्हणून ‘स्टेट ऑफ इंडिया’ नावाने देशाच्या पर्यावरण अहवालाचे सह-संपादित केलेल्या कामात पुढाकार घेऊन पर्यावरण क्षेत्रातील कामास सुरुवात केली. सरिस्का येथे वाघांचे नुकसान झाल्यानंतर, सुनीता नारायण यांनी २००५ मध्ये संरक्षणासाठी टायगर टास्क फोर्सचे अध्यक्षपद भूषवले. सुनीता नारायण या पंतप्रधानांच्या हवामान बदल परिषदेच्या आणि राष्ट्रीय गंगा नदी खोरे प्राधिकरणाच्या सदस्या होत्या. त्या माध्यमातून त्यांनी नदी स्वच्छता कार्यक्रमात कार्य केले. सन २००५, २००८ व २००९ मध्ये त्यांना यूएस जर्नल फॉरेन पॉलिसीने जगातील १०० सार्वजनिक बुद्धिवाद्यांच्या यादीत स्थान दिले होते. तसेच. सुनीता नारायण यांना पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे. हवामान बदलावर भर देणारी जागतिक लोकशाही आणि वन संसाधन व्यवस्थापन आणि जलसंबंधित समस्या हाताळणारी स्थानिक लोकशाही हे त्यांच्या संशोधनाच्या आवडीचे विषय आहेत.

५. मेनका गांधी: – त्या प्रसिद्ध (आता मृत) भारतीय राजकारणी संजय गांधी यांच्या पत्नी होत्या. तरीही, मेनका गांधी या जगभर त्यांच्या वेगळ्या कारणांसाठी ओळखल्या जातात. मेनका गांधी या एक प्राणी हक्क नेत्या आणि पर्यावरणवादी नेत्या म्हणून परिचित आहेत. सन १९९४ मध्ये मेनका गांधी यांनी ‘पीपल फॉर अॅनिमल्स’ (People for Animals) ही भारतातील प्राण्यांच्या कल्याणासाठी सर्वात मोठी संस्था स्थापन केली. मेनका गांधी यांचा अहिंसेवर विश्वास दृढ असल्याने भारताला प्राण्यांशी होणारी क्रूर वागणूक थांबवण्यासाठी चळवळीची गरज ओळखली. म्हणून मेनका गांधी यांनी पुढाकार घेऊन “हेड्स अँड टेल” हा टीव्ही कार्यक्रम अँकर केला आणि त्याच शीर्षकाखाली एक पुस्तक लिहिले. मेनका गांधी या दरवर्षी वर्षातील सर्वोत्कृष्ट पर्यावरणीय नवकल्पनांना पुरस्कार देणाऱ्या ‘इंटरनॅशनल एनर्जी ग्लोब फाउंडेशन’च्या ज्युरीच्या अध्यक्ष म्हणून जबाबदारी सांभाळीत आहेत. प्राण्यांबाबतच्या त्यांच्या क्रांतिकारी रक्षणकार्यासाठी, त्यांना जगातील काही सर्वोच्च पुरस्कार मिळाले आहे.

६. वंदना शिवा: – त्या दिल्लीस्थित पर्यावरणवादी आणि पर्यावरणीय स्त्रीवादी (Eco-feminist) आहेत. त्या अहिंसक गांधीवादाच्या अनुयायी आहेत, अहिंसक मार्गाने जंगलांचे रक्षण करण्यासाठी, महिलांचे नेटवर्क आयोजित करण्यासाठी आणि स्थानिक जैवविविधतेचे संवर्धन करण्यासाठी सर्वहारा प्रयत्नांसाठी कार्य केल्याने त्या पर्यावरण क्षेत्रात प्रसिद्ध आहेत. मुळत: त्या भौतिकीशास्त्रज्ञ आणि विज्ञानाच्या तत्वज्ञानी आहेत. त्यांनी मोनोकल्चर्स ऑफ द माइंड, बायोपायरेसी अँड सॉइल नॉट ऑइल: एन्व्हारॉन्मेंटल जस्टीस, स्टेइंग अलाइव्ह:वुमन, इकोलॉजी अँड डेव्हलपमेंट सारखी पर्यावरणाशी संबंधित पुस्तके लिहिली आहेत. त्यांना सन २००३ मध्ये, टाइम मॅगझिनने पर्यावरणीय ‘नायक’ म्हणून नवी ओळख दिली. वंदना शिवा या डेहराडून येथील रिसर्च फाउंडेशन फॉर सायन्स, टेक्नॉलॉजी आणि नॅचरल रिसोर्स पॉलिसीच्या संचालक आहेत. त्यांच्या पर्यावरणक्षेत्रातील कार्याबद्दल त्यांना नोबेल पारितोषिकाच्या समांतर मानला जाणारा १९९३ चा राइट लिव्हलीहुड अवॉर्ड देण्यात आला. ‘नवदन्य’ ही राष्ट्रीय चळवळ शेतकरी, महिला आणि भूमी यांना अग्रस्थानी मानून अन्नउत्पादनाच्या बीज रूपातील सजीव संसाधनांच्या विविधतेचे रक्षण करण्यासाठी सुरु केली. अर्थात, त्यांच्या प्रोत्साहनातून व सहभागातून सन १९९१ मध्ये ती निर्माण झाली. त्याच्या अवघ्या २० वर्षापासूनच्या कार्यातून त्यांनी तांदळाच्या २००० हून अधिक जातींचे जतन केले गेले आहे आणि देशभरातील १३ राज्यांमध्ये एकूण ३४ बीजपेढी, अर्थात बियाणे बँकांची स्थापना करण्यात योगदान दिले आहे.

७. सुगथाकुमारी: – सुगथाकुमारी या दक्षिण भारतीय कवयित्री आणि पर्यावरणवादी म्हणून ओळखल्या जातात. सुगथाकुमारी यांनी त्यांचे बहुतेक लेखन पर्यावरणाला म्हणजेच, निसर्ग मातेला समर्पित केले आहे. त्या केरळ राज्याच्या रहिवासी आहेत. दक्षिण भारतातील पर्यावरण आणि स्त्रीवादी चळवळींमध्ये त्या आघाडीवर राहिली आहेत. त्यांनी प्रकृती संरक्षण समितीची स्थापना केली आहे. या समितीच्या माध्यमातून त्यांनी केरळच्या पलक्कड जिल्ह्यातील सदाहरित उष्णकटिबंधीय जंगल, सायलेंट व्हॅलीच्या संरक्षणाच्या उद्देशाने ‘सेव्ह सायलेंट व्हॅली’ चळवळीच्या माध्यमातून पर्यावरणनाशाबाबत निषेध नोंदवून पर्यावरणपूरक भूमिकेतून सामाजिक चळवळीत सक्रीय सहभाग घेतला होता.

८. राधा भट्ट: राधा भट्ट यांनी सन २००८ मध्ये उत्तराखंड भागात नदी बचाओ अभियान सक्रियपणे तयार करत जलविद्युत प्रकल्पांच्या मालिकेच्या बांधकामाला विरोध करण्यासाठी आवाज उठविला. या जलविद्युत प्रकल्पांच्या मालिकेच्या बांधकामाने केवळ गंगा आणि तिच्या बहुतेक उपनद्यांचा प्रवाह धोक्यात आणला नाही तर नाजूक, मोठ्या प्रमाणावर धोका निर्माण केला. ही बाब राधा भट्ट यांनी अभ्यासून जनमत तयार करून लोकांच्या हक्कासाठी चळवळ उभी केली आहे. हिमालयीन व संलग्न राज्याच्या जंगलतोड झालेल्या पारिस्थितिक प्रणाली प्रदेशातील पर्यावरण रक्षणासाठी व लोकांच्या पाण्याच्या हक्कासाठी राधा भट्ट यांनी चळवळ उभी करून आवाज उठवण्यासाठी २००० किलोमीटरची पदयात्रा काढली. त्यामुळे त्या पर्यावरण नेत्या म्हणून देशात चर्चेत येत आहेत.

एकूणच, पर्यावरण क्षेत्रातील उपरोक्त उदाहरणांवरून या सर्व पर्यावरणवादी महिलांचे, महिला नेत्या म्हणून केलेले कार्य, समर्पण, योगदान, क्षमता व कर्तृत्व यांचा विचार करून जागतिक महिला दिनाच्या निमित्ताने काही अपेक्षा ठेवायला हरकत नाही. प्रामुख्याने पर्यावरण व्यवस्थापनाशी संबंधित महिला निर्णयकर्ते, योजनाकार, सल्लागार आणि व्यवस्थापक यांचे संरक्षण वाढवले पाहिजे, त्यासाठी शहरी भागाबरोबरच ग्रामीण भागात स्त्री शिक्षणाचा दर आणि स्तर उंचावला पाहिजे व पर्यावरण शिक्षणाचा विस्तार झाला पाहिजे. विविध पर्यावरण चळवळीतील सहभागावरून स्त्रिया एकदा एकत्र आल्यावर पर्यावरण संरक्षणात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात, हे स्पष्ट झाले आहे. त्यामुळे, विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या क्षमतेचा वापर पर्यावरणाशी संबंधित समस्या सोडवण्यासाठी महिलांना अधिक वेळ देता यावा यासाठी महिलांच्या घरातील आणि बाहेरील कामाचा ताण कमी करण्यासाठी केला पाहिजे असे मत डॉ मागो व गुणवाल यांनी त्यांच्या अभ्यासातून मांडले आहे, ते योग्य वाटते. शाश्वत विकासात महिलांच्या पूर्ण सहभागासाठी विविध घटनात्मक, कायदेशीर, प्रशासकीय, सामाजिक आणि आर्थिक स्वरूपातील अडथळे दूर करण्यासाठी केंद्र सरकारने धोरण विकसित केले पाहिजे. अशा विकसित धोरणाद्वारे प्रोत्साहित करून सरकार, अशासकीय व स्वयंसेवी संस्था, पर्यावरण संवर्धन संस्था आणि सामान्य माणसांनी आपल्याला टिकून राहणाऱ्या नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण आणि समृद्ध करण्यासाठी महिलांना सक्रिय सहभागी म्हणून ओळखले पाहिजे आणि त्यांना एकत्रित केले पाहिजे. याबरोबरच, औपचारिक आणि अनौपचारिक शिक्षणाद्वारे पर्यावरणरक्षणासंबंधी ज्ञान प्रसार करताना महिलांच्या भूमिकेचे योग्य मूल्यमापन करून ते प्रसारित करणे आवश्यक आहे. या मोजक्या अपेक्षा करणे अनाठायी ठरणार नाही:

प्रा. डॉ. बलभीम ल. चव्हाण
(Email: drblchavan@yahoo.co.in; Mobile No. ९८८१४२४५८६)
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ,
औरंगाबाद-४३१००४