पिक पोषक मुख्य, दुय्यम आणि सूक्ष्मअन्नद्रव्यांचे महत्व

पिक पोषक मुख्य, दुय्यम आणि सूक्ष्मअन्नद्रव्यांचे महत्व
-✍श्री.सतिश भोसले
नमस्कार शेतकरी बंधूनो,
आज आपण पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक अन्नद्रव्ये जाणून घेऊन, त्यांचा संतुलित पुरवठा केल्यास पिकाच्या उत्पादनामध्ये चांगली वाढ कशी मिळू शकते हे पाहणार आहोत. पिकांना वाढीसाठी आवश्यक अन्नद्रव्ये बहुतांशी जमिनीतून मिळतात. मात्र काही प्रमाणात पिकांची ही अन्नद्रव्यांची गरज रासायनिक खते, हिरवळीची खते, शेणखत, कंपोस्ट, पीक फेरपालटीत, शेंगवर्गीय पिकांचा समावेश इत्यादी प्रकारे भागविता येते. प्रमुख अन्नद्रव्यांचे जमिनीतील प्रमाण, स्वरूप, उपलब्धता व त्याचबरोबर रासायनिक खतांची वापरण्याची पद्धत, प्रमाण इत्यादींची शास्त्रीय माहिती असणे आवश्यक आहे. त्यासाठी त्याच्या कमतरतेची लक्षणे जाणून घेऊन नेमकी उपाययोजना करावी. पिकांचे रासायनिक विश्लेषण केले असता, त्यात सुमारे ९० मूलद्रव्ये आढळतात. मात्र, ती ही सर्वच पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक असतात असे नाही. ज्या अन्नद्रव्यांची कमतरता भासल्यास पिकांच्या वाढीवर परिणाम होतो, अशी १७ मूलद्रव्ये महत्त्वाची मानली जातात. त्यातील मोठ्या प्रमाणात लागणारी कार्बन, हायड्रोजन आणि ऑक्सिजन ही अन्नद्रव्ये पिकांना हवा व पाण्यातून मिळतात. उर्वरित १४ अन्नद्रव्ये जमिनीतून मिळत असतात. जमिनीचा सामू ७ (उदासीन) च्या दरम्यान असला पाहिजे. अशा स्थितीत रासायनिक आणि जैविक क्रिया चांगल्याप्रकारे होऊन अन्नद्रव्ये उपलब्ध होतात. जास्त विम्ल किंवा जास्त आम्ल परिस्थितीत अन्नद्रव्ये अविद्राव्य होऊन पिकांना उपलब्ध होत नाहीत. पीकवाढीसाठी आवश्यक मूलद्रव्ये ठरविण्याकरिता महत्त्वाच्या तीन बाबी ः-
1) मूलद्रव्याच्या कमतरतेमुळे पिकांची शाकीय वाढ आणि उत्पादन वाढ पूर्णपणे होत नाही.
2) प्रत्येक मूलद्रव्यांची कमतरतेची लक्षणे ही विशिष्ट वेगवेगळ्या प्रकारची असतात.
3) मूलद्रव्यांचा पिकाच्या वाढीमध्ये घटक अन्नद्रव्य म्हणून प्रत्यक्षपणे सहभाग असला पाहिजे.

पिकांच्या वाढीसाठी लागणारी अन्नद्रव्ये आणि त्यांचे स्राेत :-

अ) हवा आणि पाणी यामधून पुरवठा होणारी अन्नद्रव्ये:- कार्बन, हायड्रोजन आणि ऑक्सिजन.

ब) जमीन आणि खतांमधून पुरवठा होणारी अन्नद्रव्ये :-
1) मुख्य अन्नद्रव्ये :- नत्र, स्फुरद आणि पालाश.
2) दुय्यम अन्नद्रव्ये :- कॅल्शिअम, मॅग्नेशियम आणि गंधक.
3) सूक्ष्म अन्नद्रव्ये : लोह, झिंक, तांबे, बोरॉन, मँगेनिज, मॉलिब्डेनम, क्लोरीन आणि निकेल.

अ) मुख्य अन्नद्रव्ये :- यामध्ये कार्बन, हायड्रोजन, ऑक्सिजन, नत्र, स्फुरद आणि पालाश या सहा अन्नद्रव्यांचा समावेश होतो. ही अन्नद्रव्ये पिकांकडून मोठ्या प्रमाणात शोषली जात असल्याने त्यांना ‘मुख्य अन्नद्रव्ये’ असे म्हणतात. यापैकी प्राणवायू, हायड्रोजन आणि कर्ब ही अन्नद्रव्ये पिकांना अधिक प्रमाणात म्हणजे पिकांच्या एकूण गरजेपैकी 95% लागतात. मात्र, त्यांचा पुरवठाही जमिनीतील पाणी आणि हवा याद्वारे सहजपणे होतो. जैविक क्रियेमध्ये या तिन्ही मूलभूत अन्नद्रव्यांचा फार महत्त्वाचा वाटा आहे. पिकांच्या एकूण वजनापैकी सुमारे 94 टक्क्याहून जास्त भाग या तीन अन्नद्रव्यांनी व्यापलेला असतो. याव्यतिरिक्त नत्र, स्फुरद आणि पालाश ही अन्नद्रव्ये पिकांना मोठ्या प्रमाणात लागतात. जमिनीतील ओलाव्यामध्ये विद्राव्य व मातींच्या कणांवर अधिशोषित असणाऱ्या या अन्नद्रव्यांचा वापर पिकांच्या मुळाद्वारे केला जातो. जमिनीमधून या अन्नद्रव्यांचा होणारा पुरवठा साधारणपणे मध्यम ते कमी प्रमाणात असतो. पिकांची गरज भागविण्यासाठी सेंद्रिय तसेच रासायनिक खतांचा वापर आवश्यक असतो. महाराष्ट्रामध्ये सर्वसाधारणपणे नत्राची कमतरता सर्वदूर दिसून येते, तर स्फुरद कमी ते मध्यम स्वरूपात आहे. काळ्या खोल जमिनीमध्ये पालाश पुरेशा प्रमाणात आहे.
👉मुख्य अन्नद्रव्ये :-
A) नत्र (Nitrogen):- पिकातील नायट्रोजनच्या योग्य उपलब्धतेनुसार पिकातील हरितद्रव्यांचे प्रमाण वाढते. तसेच लूसलुसीत तजेलदार ठेवण्याचे काम नायट्रोजन करतो. तसेच नायट्रोजनमुळे पिकांची शाखीय वाढ मोठ्या प्रमाणात होते. नत्र हे पिकाच्या पानांच्या वाढीसाठी जबाबदार असतात. म्हणजेच नत्र दिल्याने पिकांची पानांची वाढ चांगली होते पाने हिरवी गार राहतात. ज्याप्रमाणे प्रथिने (proteins) मानवाच्या शरीराला उपयोगी असतात त्याच प्रमाणे पिकांना हि त्याची गरज असते. ती प्रथिने नत्रा मधून मिळत असतात. पेशी विभाजनामध्ये नत्राचा उपयोग होत असतो.
नत्र कमतरतेची लक्षणे :-
१. झाडांची खालील पाने ‍पिवळी होतात.
२. मुळांची व झाडांची वाढ थांबते.
३. पानांचा रंग पिवळसर किंवा फिकट हिरवा होतो.
४. पानांच्या कडा व टोके जळाल्यासारखी दिसतात.
नत्रयुक्त खते :-
1) युरिया 46%
2) अमोनियम सल्फेट 21%
3) अमोनियम नायट्रेट 33%
4) नायट्रो फॉस्फेट 20%

B) स्फुरद (Phosphorus):-
पिकांतील स्फुरदाच्या उपलब्धतेमुळे पिकांच्या मुळांची वाढ होते. पिकास फुटवे मोठ्या प्रमाणात फुटतात. त्याचबरोबर पिकाच्या खोडाला चांगली ताकद येते. त्यामुळे झाड पडत नाही किंवा कोलमडत नाही. पिकाची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवून पिकांच्या मुळावरील रायझोबियमच्या गाठी वाढविण्यास मदत होते. स्फुरद हा घटक पिकांच्या मूळ वाढीसाठी त्याच बरोबर फुलं आणि फळं वाढीसाठी गरजेचं असतो. पिकाच्या प्रजनन चक्रामध्ये स्फुरद अत्यंत गरजेचं असत. स्फुरदमुळे प्रकाश संश्लेषण क्रिया उत्तम प्रकारे होत असते आणि यामुळेच पिके कार्बन डायॉक्साइड घेऊन आक्सीजन तयार करण्याचे काम चांगल्या प्रकारे करत असतात. नत्र प्रमाणेच स्फुरद पण पेशी विभाजनाचे काम करत असते.
स्फूरद कमतरतेची लक्षणे :-
१. कमतरतेची लक्षणे जुन्या परिपक्व पानांवर दिसतात. पिकाच्या पानांना जांभळट रंग येतो.
२. पाने लांबट, हिरवट होऊन, पानांची मागील बाजू जांभळी छटायुक्त होते.
३. पाने कमी लागतात व त्यांचा आकार कमी होतो.
४. मुळांची वाढ खुंटते.
स्फुरदयुक्त खते :-
1) ड़ाय अमोनियम फॉस्फेट 46%
2) डायकॅल्शियम फॉस्फेट 34%
3) सिंगल सुपर फॉस्फेट 16%
4) ट्रिपल सुपर फॉस्फेट 48%

C) पालाश (Potash) :-
पिकातील पोटॅशियमच्या उपलब्धतेमुळे झाड सशक्त बनते.
त्याचबरोबर झाडाची अन्न तयार करण्यासाठी क्षमता वाढते.
पोटॅशियममुळे तृणधान्याच्या खोडाची ताकद वाढते त्याने ते जमिनीवर पडत नाही व झाड कोलमडत नाही. नैसर्गिकरित्या फळे व्यवस्थित पिकण्यास मदत होते. फळांची फुगवन होण्यास मदत होते. पिकांच्या पानामध्ये छोटे-छोटे छिद्र असतात हि छोटी छिद्र प्रकाश संश्लेषण क्रियेसाठी उघड – बंद होत असतात ज्याच्या वाटे पिके कार्बन डायॉक्साइड घेऊन आक्सीजन तयार करण्याचे काम करत असतात. पिकांना पालाश योग्य प्रमाणात दिल्यास हि छोटी छिद्र योग्य प्रकारे उघड-बंद होतात आणि प्रकाश संश्लेषण क्रियेचे काम योग्य प्रकारे होते. या पाना वाटे तयार झालेले अन्न योग्य त्या ठिकाणी पोहोचवण्याचे कार्य पालाश करत असते. उदा. ऊसाच्या पानांमधून तयार झालेले अन्न उसाच्या पेरा मध्ये रूपांतरित होते. पालाश योग्य प्रमाणात पिकास मिळाल्यास फळ आणि बिया उत्तम प्रतीच्या बनत असतात. पालाशमुळे पिकांची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढत असते.  
पोटॅशियम कमतरतेचे लक्षणे :-
१. कमतरतेची लक्षणे जुन्या पानावर दिसतात, ज्यामध्ये पानांच्या कडा व टोके अगोदर पिवळसर पडतात.
२. नंतर या कडा तांबूस होऊन, पानांवर तांबडे व पिवळे ठिपके पडतात.
३. खोड कमकुवत होते व शेंडे गळून पडतात.
४. फळांची गुणवत्ता बिघडते.
पालाशयुक्त खते :-
1) म्युरेट ऑफ पोटॅश 60%
2) सल्फेट ऑफ पोटॅश 50%

ब) दुय्यम अन्नद्रव्ये:- कॅल्शिअम, मग्नेशिअम आणि गंधक या तीन अन्नद्रव्यांना वनस्पतींची ‘दुय्यम अन्नद्रव्ये’ म्हणतात. यांची गरज मध्यम प्रमाणात असते. तेलबिया पिकांखालील जमिनीमध्ये गंधकाची कमतरता मोठ्या प्रमाणावर दिसून येत आहे.
A) कॅल्शियम (Calcium) : – 
कॅल्शिअम पिकांच्या मुळांची व पिकांची वाढ लवकर करण्यास मदत करते. कॅल्शियममुळे नत्र, लोह, बोरॉन, जस्त, तांबे आणि मँगेनिजचे पिकांमध्ये शोषण वाढवले जाते. कॅल्शियममुळे पिकांच्या गुणसूत्रांना स्थिरता येते. कॅल्शियममुळे पिकांमध्ये शर्करेचे वहन चांगले होण्यास मदत होते. कॅल्शियममुळे बीजोत्पादन चांगले होते.
कॅल्शियमच्या कमतरतेची लक्षणे :-
पिकांच्या शेंड्याकडील वाढ, कळ्या आणि मुळांची वाढ खुंटते. याची लक्षणे पिकांच्या शेंड्याकडे प्रथम दिसतात. कारण पिकांमध्ये कॅल्शियमचे नत्राप्रमाणे वहन होत नाही. पिकांची वाढ कमी होते, तसेच बीजोत्पादनात घट येते. पिकांच्या पानांच्या कडा करपणे, पिवळे डाग पडणे, टोके जळणे इत्यादी लक्षणे दिसून येतात. पिकांच्या फळ, फुले व टोकाकडील भागाचा आकार लहान होतो. फूल व फळांची गळती होते व टोके जळतात.
कॅल्शियमचे स्रोत व प्रमाण :-
१.सिंगल सुपर फॉस्फेट १८-२१ टक्के
२. ट्रिपल सुपर फॉस्फेट १२-१४ टक्के
३. कॅल्शियम नायट्रेट १५ ते १९ टक्के
४. जिप्सम १८ ते २२ टक्के
५. डोलोमाइट चुना २२ टक्के
६. चुना (CaCO3) ४० टक्के
७. कॅल्शियम अमोनियम नायट्रेट १५ टक्के

B) मॅग्नेशियम (Magnesium) :– 
पिकामध्ये मॅग्नेशियम हा महत्त्वाचा घटक असल्याने पानांचा रंग गडद हिरवा होतो. तसेच प्रकाश संश्लेषणाच्या कार्यात अन्ननिर्मितीमध्ये मदत करते. कार्बोहायड्रेटस्, प्रथिने, मेद, विटॅमिन्सच्या निर्मितीमध्ये महत्त्वाचे कार्य मॅग्नेशियम बजावतो व एन्झाईम्सच्या रचनेमध्ये चालना देणाऱ्या क्रियेस त्याची मदत होते. मॅग्नेशियममुळे वनस्पतीमधील स्टार्चचे स्थलांतर होऊन इतर अन्नद्रव्यांच्या शोषणास सहाय्य होते. मॅग्नेशियम हा पिक वाढीसाठी अती आवश्यक घटक आहे. कारण मॅग्नेशियम हा हरितद्रव्याचा मुख्य घटक आहे. मॅग्नेशियम हा पिकात स्फुरद वाहक म्हणून काम करतो. मॅग्नेशियम मुळे पिकामध्ये तेलाचे प्रमाण वाढीस लागते. मॅग्नेशियम हा संपूर्ण पिकाला उर्जावाहक म्हणून उत्तम काम करतो. पिकातील जैवरासायनिक क्रियांचा सुरुवातीची आवश्यक भूमिका मॅग्नेशियम पार पाडतो.
मॅग्नेशियमची कमतरता:-
मॅग्नेशियमची कमतरता असलेल्या झाडांच्या जुन्या पानांमध्ये सामान्यपणे फिकट हिरव्या किंवा करपट रचनेचे ठिपके दोन शिरामधील भागांवर कडेपासुन सुरवात झालेले दिसतात. कडधान्य पिकांमध्ये, सौम्य कमतरतेत देखील पानांवर समांतर ठिपके दिसतात जे वाढुन दोन शिरांमधील भाग पिवळा पाडतात. मॅग्नेशियम कमतरता असलेल्या वनस्पतींमध्ये जी लक्षणे पाहिली ती मुळात चार आहेत: पाने पिवळसर होणे (क्लोरोसिस), अकाली पानांचा थेंब (डिफोलिएशन), वाढीचा दर मंदावते, नेक्रोसिसचे प्रमाण अधिक होते.
मॅग्नेशियमचे स्त्रोत:-
1) मॅग्नेशियम सल्फेट 9.6%
2) मॅग्नेशियम ऑक्साईड
3) मॅग्नेशियम नायट्रेट 9%
4) पोटॅशियम शोनाईट (पोटॅशियम मॅग्नेशियम सल्फेट) 11%

C) गंधक (Sulphur):-
गंधकचा वापर प्रामुख्याने अन्नद्रव्यासोबतच कीटकनाशक व बुरशीनाशक म्हणून देखील केला जातो. अन्नद्रव्यांमध्ये गंधक हे पिकाच्या वाढ व विकासासाठी महत्वाचे आहे कारण प्रकाश संश्लेषण क्रियेमध्ये याची महत्वाची भूमिका आहे. गंधक वापराचे फायदे: पिकामध्ये तिखटपणा, तेलाचे प्रमाण, सुगंधीपणा, प्रथिने व साखरेचे प्रमाण वाढवण्यासाठी तसेच उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी गंधक उपयुक्त आहे. त्यामुळे कांदा, हळद, आले, सोयाबीन, भुईमूग, ऊस व फळभाजीपाला यासारख्या पिकांमध्ये सुरुवातीपासून गंधक चा वापर करणे गरजेचे आहे. उदा. कांदा, लसूण
गंधक हे अमायनोअॅसिड तयार करण्यास मदत करते व तो त्याचा घटक आहे. उदा. सिस्टीन व सिस्टाईन म्हणजेच प्रथिने तयार होण्यास गंधक आवश्यक आहे.
गंधक हा मिथीओनाईन, थायमीन आणि बायोटीन यांचा महत्वपूर्ण घटक आहे. गंधक हे पिकास नत्र, स्फुरद, फेरस, झिंक व बोरॉन या अन्नद्रव्यांची उपलब्धता करून देण्यास मदत करते. गंधक हे अन्नद्रव्य उष्णता निर्माण करते त्यामुळे पावसाळ्यात जास्त ओलावा झाल्यास जमिनीत लवकर वापसा येण्यासाठी याचा वापर करतात व थंडीत पिकाला जमिनीतून उष्णता निर्माण करून देण्याचे काम करते जेणेकरून पिकाची जोमदार वाढ होण्यास मदत होते. कीड रोग नियंत्रण: गंधक हे भुरी रोग व लाल कोळी कीड नियंत्रणानासाठी पिकांत फवारले जाते. यासाठी गंधक 80 % @ 2 ग्रॅम प्रति लिटर पाणी याप्रमाणे घेऊन फवारणीसाठी वापरले जाते.
गंधक कमतरता लक्षणे:-
पिकांत जर गंधकाची कमतरता असेल तर नवीन शेंड्याकडील पानांत देठाजवळून फिक्कट पिवळेपणा दिसून येतो. ज्या जमिनींमध्ये सेंद्रिय पदार्थ कमी आहे किंवा रेतीयुक्त जमिनीत याची कमतरता दिसून येते. द्विदल पिकांच्या मुळावरील नत्र स्थिरिकरणाच्या गाठीचे प्रमाण कमी होते. पानगळ लवकर होते, पानांच्या कडा व शेंडे आतल्या बाजूस सुरळी होऊन गळतात.
गंधक वापरासाठी स्रोत:-
1) बेन्टोनाईट सल्फर 90 %
2) पावडर सल्फर 80 %
3) लिक्वीड सल्फर 25 %
4) सल्फर 55.16%
6) सल्फर ऑक्साईड

क) सूक्ष्म अन्नद्रव्ये:- सूक्ष्म अन्नद्रव्यांमध्ये लोह, मंगल, जस्त, तांबे, बोरॉन, मोलाब्द, क्लोरीन आणि निकेल या आठ अन्नद्रव्यांचा समावेश होतो. पिकांना अल्प प्रमाणात लागणार्या अन्नद्रव्यांना ‘सूक्ष्म अन्नद्रव्ये’ असे म्हणतात. सुपीक जमिनींमध्ये ही जमिनीतून नैसर्गिकरित्या पुरेशा प्रमाणात मिळत असली तरी काही स्थितीमध्ये कमतरता दिसून आल्यास या अन्नद्रव्यांचा पुरवठा सेंद्रिय/ रासायनिक खतांद्वारे करावा लागतो. महाराष्ट्रातील जमिनीमध्ये ३५.४ टक्के जमिनीत उपलब्ध जस्त, २५.७ टक्के जमिनीत उपलब्ध लोह व २५.७ टक्के जमिनीत उपलब्ध बोरॉन या सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची कमतरता आढळून आली. बहुतांश जमिनीमध्ये एकापेक्षा अधिक सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची कमतरता दिसून येते.
अलीकडे सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची कमतरता अधिक प्रमाणात जमिनीत व पिकांत पाहावयास मिळत आहे. नत्र, स्फुरद व पालाशच्या वापराबाबत जागरूकता आहे; परंतु या मुख्य अन्नद्रव्यांसोबत सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा संतुलित वापरसुद्धा अपरिहार्य ठरत आहे.

मराठवाड्यातील विविध माती परिक्षण व पिकांचे अन्नद्रव्ये स्थितीच्या सर्वेक्षणात आढळून आलेल्या एकापेक्षा जास्त सूक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या कमतरता, त्यांचा परस्पर संबंध, विविध पिकांची सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची गरज आणि वापरानंतर मिळणारा प्रतिसाद या बाबींमुळे संतुलित पीक पोषणासाठी सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा वापर ही संकल्पना तयार झाली.

सर्वसाधारणपणे सूक्ष्म अन्नद्रव्याच्या वापराकडे पूर्णतः दुर्लक्ष केले जाते. परंतु, सूक्ष्म अन्नद्रव्ये ही मुख्य तसेच दुय्यम अन्नद्रव्यांशी संबंधित असल्याने त्यांच्या वापराकडे तितकेच लक्ष देणे आवश्यक आहे. या सूक्ष्म अन्नद्रव्याच्या उपस्थितीच पीक नत्र, स्फुरद आणि पालाश व इतर अन्नद्रव्याचा कार्यक्षम वापर करतात. सूक्ष्म अन्नद्रव्याच्या वापर न केल्यास होणारे दुष्परिणाम ताबडतोब दृश्‍य स्वरूपात नसतात; मात्र त्याची कमतरता खूपच नुकसानकारक ठरू शकते कारण अल्पप्रमाणात लागणाऱ्या सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे पीक पोषणातील कार्य मात्र मुख्य अन्नद्रव्यांइतकेच महत्त्वाचे आहे. नत्र, स्फुरद व पालाश योग्य प्रमाणात वापरूनदेखील पिकापासून पूर्ण क्षमतेएवढे उत्पादन मिळत नाही. कारण, प्रत्येक अन्नद्रव्यांचे कार्य हे विशिष्ट प्रकारचे असते. म्हणजेच एखादे अन्नद्रव्य हे दुसऱ्या अन्नद्रव्यांची जागा घेऊ शकत नाही. योग्य प्रमाणात व कार्यक्षम स्वरूपात सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा वापरासाठी नियोजन करणे आवश्यक आहे.

अ) सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची कार्ये :-
A) लोह (Ferrous) :-
वनस्पतीत लोह हे अन्नद्रव्य 100 ते 500 मिलीग्रॅम प्रति किलो या प्रमाणात योग्य मानले जाते.

1. हरितद्रव्य तयार करण्यासाठी.
2. विविध संप्रेरकांचा घटक असल्यामुळे श्वसन प्रक्रिया आणि प्रकाशसंश्लेषण या सर्व प्रक्रिया वाढ व पुन:रूत्पादनासाठी आवश्यक.
3. प्रथिने तयार होणा­च्या प्रक्रियेत आवश्यकता.
4. लोह हा वनस्पतीमध्ये अचल स्थितीत असतो. त्यामुळे लोहाची कमतरता ही कोवळ्या पानांवर प्रकर्षाने जाणवते.
5. कमतरतेची लक्षणे :-
   नवीन पालवीतील हिरवेपणा नाहीसा होतो, शिरा हिरव्या राहतात, हरितलवकाची वाढ खुंटते, कोवळ्या पानांची वाढ थांबते, पाने पांढरी पडून पातळ होऊन वरच्या बाजूस वाळतात. प्रथिनांचे प्रमाण कमी होते.
6. लोह चे विविध स्त्रोत व प्रमाण :-
   1.फेरस सल्फेट :- 20%
   2.फेरस अमोनियम सल्फेट :- 14%
   3.आयर्न डीटीपीए चिलेट :-10%
   4.आयर्न एचईडीटीए चिलेट :- 5-12%

B) मॅंगनीज (Manganese) :-

1. लोहाचे वहन करण्यासाठी मदत. प्रकाशसंश्लेषण क्रियेत मदत करते.
2. हरीतद्रव्य तयार करण्यासाठी. मॅगनीज स्निग्ध पदार्थ तयार करण्याच्या प्रक्रियेत गरजेच्या एन्झाईम्स च्या ॲक्टिवेशनसाठी गरजेचे आहे. राबोफ्लॅविन, ॲस्कोर्बीक ॲसिड आणि कॅरोटीन तयार करण्यात गरजेचे आहे.
3. पेशींमध्ये ऑक्‍सिजनशी संयोग पावण्याच्या प्रक्रियेत सहायक म्हणून कार्य करते.
4. संप्रेरकाचा महत्त्वाचा घटक असल्यामुळे श्वसन क्रियेत आणि हरीतद्रव्यातील प्रथिने तयार करण्याच्या प्रक्रियेत मदत करतो.
5. मॅंगेनीजचा चांगल्याप्रकारे पुरवठा केल्यास ऑक्‍सिजनच्या अन्न उपलब्धतेमुळे होणारे दुष्परिणाम टाळले जातात.
6. कमतरतेची लक्षणे :-
   नवीन पानांच्या शिरामधील भाग पिवळा पडतो, पानांमध्ये हरितद्रव्य व हरितलवक कमी होते, पिवळ्या ठिपक्यांच्यानंतर पिवळ्या पट्टयात रूपांतर होते किंवा जाळीदार शिरांमध्ये करडे डाग पडतात.
7. मँगनीजचे विविध स्त्रोत व त्यातील मँगनीजचे प्रमाण :-
   1.मँगनीज सल्फेट :- 23-28%
   2.मँगनीज ऑक्साईड :- 41-68%
   3.चिलेटेड मँगनीज :- 5-12%

C) झिंक (Zinc) :-
वनस्पतीत झिंक हे अन्नद्रव्य 27 ते 150 मिलीग्रॅम प्रति किलो या प्रमाणात असणे योग्य मानले जाते.
1.ऑक्झिन्सच्या निर्मितीमध्ये गरजेचे अन्नद्रव्य प्रामुख्याने इंडॉल ॲसेटिक असिडच्या निर्मितीत सहकार्य करते. ज्यामुळे पिकाची शेंड्याची वाढ जोमदार होण्यात मदत मिळते.
2.प्रथिनांच्या निर्मितीसाठी गरजेच्या एन्झाईम्सची निर्मिती करते तसेच पिकामधील शर्करेच्या वापरासाठी गरजेचे आहे.
3.झिंक पिकामध्ये स्टार्च तयार करणे आणि मुळांच्या वाढीसाठी गरजेचे आहे.
4.झिंक बिज आणि खोडाच्या पक्वतेवर परिणाम करते.
5.झिंक हरीतलवक आणि कर्बोदकांच्या निर्मितीत गरजेचे आहे.
6.पिकाच्या पेशीमधील योग्य प्रमाणातील झिंकच्या उपस्थितीमुळे पिक कमी तापमानात देखील तग धरुन राहते. ठरावीक वनस्पतींच्या पुनरूत्पादन प्रक्रियेत जस्ताची मदत होते.

7. कमतरतेची लक्षणे :-
   पाने पिवळी पडून कमजोर होतात. पानांच्या शिरांच्या मधल्या भागातील उती मरतात. शेंड्याकडील पाने खुजी होतात. पालवीवर पांढरे चट्टे येतात, पालवी तपकिरी किंवा जांभळट तांबड्या रंगाची दिसते. खोड वाढते व पाने पक्व होण्यापूर्वी गळतात. साल खडबडीत व टणक होऊन चकाकते.
   8.झिंकचे विविध स्त्रोत व त्यातील झिंकचे सर्वसाधारण प्रमाण :-
   1.झिंक सल्फेट :- 36%
   2.झिंक ऑक्झिसल्फेट :- 38-50%
   3.झिंक ऑक्साईड :- 50-80%
   4.झिंक क्लोराईड :-50%
   5.झिंक चिलेटेड :- 6 ते 14%
   6.झिंक सल्फेट हेप्टाहायट्रेट :- 21%

D) बोरॉन (Boron):-
वनस्पतीत बोरॉन हे अन्नद्रव्य 10 ते 20 मिलीग्रॅम प्रति किलो या प्रमाणात असणे योग्य मानले जाते. बोरॉन हे पिकांमध्ये कोशिका विभाजनाचे (cell division) कार्य करतात. या पृथ्वीवरील कोणत्याही सजीवाची वाढ होत असताना त्याच्या कोशिकाचे विभाजन होत असते. कोशिका विभाजनामध्ये व्यतेय आला तर पिकांची योग्यप्रकारे वाढ होत नाही. बोरॉनच्या कमतरता हि कोंबांच्या वाढीमध्ये फूल आणि फळामध्ये दिसून येते. बोरॉन सूक्ष्म मूलद्रव्याचे प्राथमिक आणि महत्त्वाचे कार्य कॅल्शियम या अन्नद्रव्याशी संबंधित आहे. कॅल्शियम या अन्नद्रव्याचे वनस्पतींच्या मुळाद्वारे शोषण आणि त्याचा वनस्पतीमध्ये योग्य उपयोग या बाबतीत बोरॉनचे कार्य महत्त्वाचे आहे. वनस्पतीमध्ये कॅल्शियम विद्राव्य स्वरूपात ठेवून त्याची चलनक्षमता वाढविण्यास बोरॉन मदत करतो. बोरॉन पिकास शर्करा आणि स्टार्च यात संतुलन साधते. पिकातील शर्केरेच्या आणि कर्बोदकांच्या वहनात गरजेचे आहे. परागीभवन आणि बीज निर्मितीत गरजेचे आहे. पोटॅश /कॅल्शियमचे प्रमाण योग्य ठेवण्यात बोरॉन हा नियामक म्हणून कार्य करतो. नत्राच्या शोषण प्रक्रियेत बोरॉनची मदत होते. नियमित पेशी विभाजन नत्राच्या चयापचयाच्या आणि प्रथिनांच्या चयापचयात गरजेचे आहे. पेशीभित्तीकाचा बोरॉन हा महत्त्वाचा घटक आहे. नियमित पेशीभित्तीका तयार होण्यात गरजेचे आहे. त्याचप्रमाणे पेशीविभाजनामध्ये बोरॉन हा महत्त्वाचा आणि आवश्यक घटक आहे.
बोरॉनच्या कमतरतेची लक्षणे :-
कळीचा रंग फिकट हिरवा होतो, पानांचा रंग निळसर होउन ती वेडीवाकडी, जाड व ठिसूळ होतात. नवीन पाने गुंडाळतात व सुकतात. कंद फळांचा गाभा काळा पडून त्यांना भेगा पडतात. बोरॉनची कमतरता असल्यास शेंड्याकडील भागास पेशींचे विभाजन थांबल्यामुळे वाढ खुंटते त्यामुळे बोरॉनच्या कमतरतेची लक्षण शेंड्यावर आणि मुळ्यांच्या टोकाशी ठळकपणे दिसून येतात.
बोरॉनचे विविध स्त्रोत व त्याचे प्रमाण :
1.बोरॅक्स :- 10.5%
2.बोरीक ॲसिड :- 17%
3.सोडीयम टेट्राबोरेट :- 10-20%
4.सोल्युबोर :- 20%

E) तांबे (Copper):-
वनस्पतीत कॉपर हे अन्नद्रव्य 5 ते 30 मिलीग्रॅम प्रति किलो या प्रमाणात असणे योग्य मानले जाते. कॉपरमुळे ‘अ’ जीवनसत्त्व निर्माण करण्यास मदत होते.

1. कॉपर हे मूलद्रव्य अमीनो अॅसिड आणि प्रथिनांशी संयोग पावून अनेक प्रकारची संयुगे तयार होतात. अमिनो ॲसिडचे रूपांतर प्रोटीन्स मध्ये करणाऱ्या काही एन्झाईम्स चा घटक आहे. कॉपर कर्बोदके आणि प्रथिनांच्या पचनात गरजेचे आहे.
2. वनस्पतीच्या शरीरात ऑक्‍सिजनशी संयोग पावण्याच्या प्रक्रियेत जी संप्रेरके मदत करतात त्या संप्रेरकामध्ये तांबे इलेक्ट्रॉन घटक म्हणून कार्य करते. कॉपर पिकामधील प्रकाश संश्लेषण क्रियेत आणि श्वसनाच्या क्रियेत उत्तेजक म्हणून कार्य करते. पिकाच्या पेशीला ताकद आणि सुरक्षा प्रदान करणाऱ्या लिग्निनच्या निर्मितीसाठी कॉपर अत्यंत गरजेचे आहे.
3. हरितद्रव्य तयार करण्याच्या प्रक्रियेत लोह या मूलद्रव्याचा वापर अधिक कार्यक्षमपणे करण्यास तांबे मदत करते. कॉपर पिकांच्या टिकाऊ क्षमतेवर, चव आणि शर्करेच्या प्रमाणांवर देखील नियंत्रण करते.
4. कमतरतेची लक्षणे :-
   पानांचा आकार बारीक होऊन चुरगळतात, कडा करपतात. शेंडेमर झालेल्या फांदीवर अनेक फुटवे फूटून शेंड्यावर लहान पानांचा झुपका तयार होतो, मुळांवर गाठी तयार होण्याची क्रिया मंदावते.
5. कॉपरचे विविध स्त्रोत आणि त्यातील कॉपरचे प्रमाण :-
   1.कॉपर सल्फेट = 24%
   2.कॉपर सल्फेट मोनो हायड्रेट :- 35%
   3.कॉपर सल्फेट पेटाहायड्रेट :- 25%
   4.क्युप्रिक ऑक्साईड :- 75%
   5.कॉपर क्लोराईड :- 17%
   6.कॉपर चिलेटस :- 8-13%

F) मोलाब्द (Molybdenum):-

1. वनस्पतीमधील ऑक्‍सिजनशी संयोग पावण्याच्या प्रक्रियेत संप्रेरक प्रणालीमध्ये मोलाब्द महत्त्वाचे कार्य करते. पेशीमध्ये अॅमिनो अॅसिड आणि प्रथिने तयार होण्यापूर्वी आवश्यक असणाऱ्या नायट्रेट नत्राचे रूपांतर अमोनियामध्ये करण्यासाठी मोलाब्द या मूलद्रव्याची विशेष करून गरज आहे.
2. परस्परपूरक सहजीवक सूक्ष्म जिवाणूकडून वातावरणातील नत्र स्थिरीकरणाच्या प्रक्रियेत मोलाब्द आवश्यक आहे तसेच वनस्पतीमध्ये वातावरणातील नत्र स्थिरीकरणातील कार्यक्षमता मोलाब्दमुळे वाढते.
3. कमतरतेची लक्षणे :-
   वाढ खुंटते, पाने पिवळसर व निस्तेज दिसतात, पानांच्या शिरांमधल्या जागेत प्रथम पिवळसर हिरवा किंवा थोडासा नारंगी रंग दिसतो व नंतर तो सर्व पानांवर पसरतो. झाडाची मोठी पाने पेल्याच्या आकाराची होतात. जास्त कमतरता असल्यास पानगळ होते, पानाच्या मागच्या बाजूने तपकिरी डिंकासारखा द्रव स्त्रवतो.
   4.मॉलिब्डेनियमचे विविध स्त्रोत आणि त्यांचे प्रमाण :
   1.सोडीयम मॉलिब्डेट : 39%
   2.मॉलिब्डेनियम ट्रायऑक्साईड :- 66%
   3.अमोनियम मॉलिब्डेनियम :- 52%
   4.पोटॅशियम मॉलिब्डेट:- 39%

G) क्लोरीन (Chlorine ):-
क्लोरीन मुळे प्रकाशसंस्लेषणक्रिया सुधारते. क्लोरीनचा योग्य वापर केल्यास धान्य पिकांच्या उत्पादनात चांगली वाढ होते. तसेच रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते. पालाश आणि क्लोरीन एकत्रित प्रकाशसंस्लेशन क्रिया योग्यरीत्या कार्यरत ठेवतात. तसेच पिकांच्या अंतर्गत पाणी व्यवस्थापनामध्ये पालाश आणि क्लोरीन महत्वाची भूमिका पार पडतात. पर्णरंध्रांचे नियमन करणे.

या सर्व कारणांमुळेच सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा वापर जमिनीतून सूक्ष्म अन्नद्रव्ये लोह २ टक्के, मंगल १ टक्के, जस्त ५ टक्के, तांबे ०.५ टक्के आणि बोरॉन १ टक्के याचा वापर मातीपरीक्षणानुसार करावा. तसेच सूक्ष्म अन्नद्रव्यांमध्ये लोह २.५ टक्के, मंगल १ टक्के, जस्त ३ टक्के, तांबे १ टक्के, मॉल्ब्डिेनम ०.१ टक्के आणि बोरॉन ०.५ टक्के याचे मिश्रण ०.५ टक्के कमतरतेनुसार पानावर फवारणीद्वारे केल्यास उत्पादनात अधिक फायदा होतो.
महाराष्ट्रातील मातीचे नमुने गोळा करून सूक्ष्म अन्नद्रव्यासाठी परीक्षण केले असता असे आढळून आले, की महाराष्ट्रातील जमिनीमध्ये ५६.४ टक्के जमिनीत उपलब्ध जस्त ,३९.८ टक्के जमिनीत उपलब्ध लोह व ५६.७ टक्के जमिनीत उपलब्ध बोरॉन या सुक्ष्म अन्नद्रव्याची कमतरता आढळून आली. मराठवाड्यातील माती परीक्षणाच्या अहवालानुसार ३६.४०, २६.०० आणि ३६.०० टक्के जमिनीत उपलब्ध जस्त, लोह आणि बोरॉनची कमतरता दिसून आली. मात्र उपलब्ध मॅंगेनीज, तांबे व मोलाब्द पुरेशा प्रमाणात पिकाना पुरविण्याची क्षमता मराठवाड्यातील जमिनीमध्ये आहे. एकंदरीत मराठवाड्यातील जमिनीमध्ये एकापेक्षा अधिक सूक्ष्म अन्नद्रव्याची कमतरता दिसून येत असून माती परीक्षण अहवालानुसार त्यांचा योग्य प्रमाणात वापर पीक उत्पादनाच्या व शेतमालाची प्रत वाढविण्याच्या दृष्टीने आवश्यक आहे…!!!✍
…….. यापुढे “अद्यावत शेती म्हणजे विपणनाभिमुख शेती होय”…!!!✍

🙏🙏🙏🦚🌠 * शेतकरी हितार्थ *🌠🦚🙏🙏🙏

---

🦚🦚🦚🦚 !! अन्नदाता सुखी भव: !!🦚🦚🦚🦚
🙏🙏काळजी घ्या…आपला जिव्हाळा कायम राहो🙏🙏
“Agriculture is my Love, Passion, Culture & Life”
🙏 विचार बदला! जीवन बदलेल!!🙏