प्रकाशन क्षेत्र (Publication ) आणि करिअर
प्रकाशन हे एक बहुआयामी क्षेत्र आहे. प्रबोधन करणे, माहिती देणे आणि मनोरंजन करणे या तीन मुख्य हेतूसाठी मुद्रित स्वरूपातील मजकूर वाचकापर्यंत पोहोचवण्याचे कार्य प्रकाशन क्षेत्राद्वारे केले जाते. त्यामुळेच, या क्षेत्राला एक वैचारिक आणि तात्त्विक अधिष्ठान आहे. दैनिके, साप्ताहिके, पाक्षिके, मासिके, नियतकालिके, पुस्तके, माहितीपुस्तिका दिनदर्शिका, अशा सर्व प्रकारच्या मुद्रित माध्यमांसाठी मजकूर तो वाचकांच्या हाती पोहोचेपर्यंत केल्या जाणाऱ्या कामाच्या सर्व टप्याचा आणि त्यामध्ये समाविष्ट व्यक्तीचा समावेश प्रकाशन क्षेत्रामध्ये होतो. आज दृकश्राव्य माध्यमाने लोकांच्या मनावर राज्य करण्यास सुरुवात केली असली तरीही अजूनही चोखंदळ वाचक आणि अभ्यासक मुद्रित माध्यमालाच प्राधान्य देताना दिसतात. वाचकांचा मुद्रित शब्दांवर असलेला विश्वास आजही दृढ आहे
क्षेत्राची व्याप्ती व संधी
बदलत्या काळानुसार वाचकांच्या सोई व कल यांचा विचार करून प्रकाशन संस्थांनी मुद्रणासोबतच इलेक्ट्रॉनिक माध्यमाद्वारे (६- पेपर, इ-बुक्स) प्रकाशन करण्यास सुरुवात केली आहे. त्यामुळेच, या क्षेत्राचे दृश्य स्वरूप बदलत आहे. मात्र वाचन, ज्ञानार्जन व मनोरंजन या दृष्टीने या क्षेत्राचे महत्त्व व संधी अबाधित आहे. यामुळेच, अनेक दैनिके, साप्ताहिके, पुस्तके, शैक्षणिक पुस्तके इत्यादी प्रकारच्या प्रकाशन संस्थामध्ये संधी उपलब्ध आहेत. प्रकाशन क्षेत्राशी संबंधित मुद्रण या क्षेत्रातही नोकरी आणि व्यवसायाच्या अनेक संधी उपलब्ध आहेत.
लेखक, संपादक, प्रुफ रीडर, डीटीपी ऑपरेटर, लेआऊट डिझायनर, कलर डिझायनर, चित्रकार, फोटोग्राफर, मार्केटिंग विभागातील कर्मचारी, वितरक आणि विक्रेते या सर्वांना एका सूत्रात बांधणारी यंत्रणा म्हणजेच प्रकाशक संस्था होय, तर या सर्वाचे नेतृत्व करणारी व्यक्ती म्हणजे प्रकाशक होय. काही प्रकाशन संस्थांची स्वतःची मुद्रण यंत्रणा आणि बाइंडिंग यंत्रणा असते, तर काही ठिकाणी ही कामे बाहेरून करून घेतली जातात. मुद्रण यंत्रणा उभारणे हे तांत्रिकदृष्ट्या गुतागुंतीचे, खर्चिक आणि अधिक मनुष्यबळाची गरज असणारे काम असल्यामुळे बहुतांश प्रकाशन संस्था मुद्रणाचे काम बाहेरील प्रेसकडून करण्यास प्राधान्य देतात,
प्रकाशन क्षेत्राशी संबंधित पदे पुढे नमूद केली आहेत. दैनिके, साप्ताहिक, पाक्षिके, मासिके, नियतकालिके, माहिती पुस्तिका, दिनदर्शिका, पुस्तके अशा प्रकाशनाच्या प्रकारानुसार त्यांच्या कामाच्या स्वरूपात आणि जबाबदारीत फरक असू शकतो.
प्रकाशनाशी संबंधित प्रोफाइल्स:
खाली नमूद केलेल्या घटकांपैकी सर्व घटक स्वतंत्ररीत्या काम करू शकतात किवा एखादा प्रकाशन संस्थेत नोकरी करू शकतात.
लेखक : प्रकाशनाची संपूर्ण प्रक्रिया हो लेखकापासून सुरू होते. लेखकाने लिहिलेल्या मजकुरावरच प्रकाशन क्षेत्रातील पुढील घटकांचे काम अवलंबून असते. काहीवेळा लेखक त्याने लिहिलेला मजकूर प्रकाशित करण्यासाठी प्रकाशकाशी संपर्क साधतात, तर काही वेळा प्रकाशक वाचकांची गरज ओळखून त्यानुसार लिहिणाऱ्या लेखकाकडून आवश्यक मजकूर लिहून घेतात.
मजकूर लेखक- एखादया प्रकाशन संस्थेचा उद्देश विशिष्ट क्षेत्रातील / मजकुराची निर्मिती करणे हा असतो, अशा संस्थेमध्ये प्रकाशक त्यांना आवश्यक मजकूर लिहून घेण्यासाठी संबंधित विषयात शिक्षण घेतलेल्या मजकूर लेखकाची नेमणूक करतात.
संपादक : लेखकाने लिहिलेल्या मजकुराची वैधता तपासून पाहणे, मुद्रित माध्यमाच्या स्वरूपानुसार त्याची सुसंबद्ध व वाचकाभिमुख मांडणी करणे, मजकुरामध्ये आवश्यक माहितीचा. सदर्भाचा समावेश करणे. मजकुराला समर्पक अशा प्रस्तावना लिहिणे, अग्रलेख लिहिणे, प्रकाशनातील संपूर्ण टीमच्या कामामध्ये समन्वय साधणे, आपल्या प्रकाशनाची ओळख निर्माण करणे ही जबाबदारी संपादक पार पाडतात. मुद्रित माध्यमांमध्ये संपादकाचे मत हे अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते.
अनुवादक – प्रकाशनाच्या गरजेनुसार एखादया भाषेतील मजकूर दुसऱ्या भाषेत अनुवादित करण्यासाठी प्रकाशन क्षेत्रामध्ये अनुवाद आवश्यकता असते
मुद्रितशोधक प्रुफ रीडर)- संपादित झालेला मजकूर व्याकरणिकदृष्ट्या तपासण्याची जबाबदारी प्रुफ रीडरची असते.
डीटीपी ऑपरेटर – लेखकाकडून प्राप्त झालेला मजकूर अचूकपणे टंकलिखित करण्याचे काम डीटीपी ऑपरेटर करतात.
लेआऊट डिझायनर : मजकुराच्या मुद्रित माध्यमाच्या स्वरूपानुसार आकर्षक आणि सुटसुटीत माडणी करण्याचे काम लेआऊट डिझायनर करतात.
कव्हर डिझायनर : मजकुराचे पहिले पान किंवा मुखपृष्ठ हा त्या मजकुराचा वाचकाशी होणारा पहिला संवाद असतो. त्यामुळेच मजकुरानुरूप आणि वाचकाचे लक्ष वेधून घेणारे मुखपृष्ठाचे रेखाटन करणे ही कव्हर डिझायनरची जबाबदारी असते.
चित्रकार : मजकूर अधिक नेमकेपणाने मांडण्यासाठी काही वेळा चित्रभाषेची मदत घ्यावी लागते, त्यामुळे मजकूर अधिक संवादी उदा. लहान मुलासाठीची माहिती, लेख पुस्तके यामध्ये चित्राची आवश्यकता असते माहितीतील नेमकी मेख ओळखून वाचकाच्या प्रकारानुसार तो चित्रभाषेत मांडण्याची जबाबदारी चित्रकार पार पाडतो.
छायाचित्रकार (फोटोग्राफर): विशेषत: मुद्रित माध्यमे आणि माहितीपर प्रकाशनांमध्ये मजकुरासोबत छायाचित्रे प्रकाशित केल्यास मजकूर अधिक स्पष्ट होतो. माहितीला पूरक अशी नेमकी आणि आशयघन छायाचित्रे देण्याचे काम छायाचित्रकार करतो.
मार्केटिंग विभागातील कर्मचारी – या विभागात काम करणाऱ्या व्यक्ती वितरक, विक्रेते आणि जाहिरातदार याच्याशी थेट संपर्क साधतात.
वितरक : प्रकाशन विविध ठिकाणांच्या विक्रेत्यापर्यंत पोहोचवण्याचे काम वितरक करतो. प्रकाशनाशी निगडित मार्केटिंग विभागाला वितरक यंत्रच्या माध्यमातून बाजाराची गरज आणि मागणीचा अंदाज येतो.
आवश्यक गुण
भाषेची उत्तम जाण, वाचनाचा व्यासंग, जनसंपर्काचे कौशल्य, सामाजिक संवेदनशीलता, कोणत्याही विषयावर सहज आणि माहितीपूर्ण लेखन करण्याची हातोटी, चिकित्सक आणि तटस्थ वृत्ती, सर्वांगीण विचार करण्याची क्षमता. एखादया विषयाचा मुळापासून शोध घेण्याचा आणि त्याचा पाठपुरावा करण्याचा गुण, निर्भीडपणा, सडेतोडपणा आदी गुण या क्षेत्रातील व्यक्तीमध्ये असणे महत्त्वाचे असते
अभ्यासक्रम
प्रकाशन व्यवसायात करिअर करण्यासाठी आवश्यक शैक्षणिक पात्रता हि प्रसारमाध्यमांप्रमाणेच आहे. म्हणजेच, जनसंपर्क आणि पत्रकारिता या विषयांतील तसेच, इतर कोणत्याही विषयातील पदवी, पदव्युत्तर पदवी, पदविका ही पात्रता धारण केलेल्या व्यक्तीना प्रकाशन क्षेत्रात काम करण्यासाठी संधी उपलब्ध आहेत. या अभ्यासक्रमांबाबतची सविस्तर माहिती ‘प्रसार माध्यमातील करिअर’ या प्रकरणामध्ये दिली आहे.