उन्हाळी भुईमूग लागवड तंत्रज्ञान

नमस्कार शेतकरी बंधूनो,

भुईमूग हे सर्वांत जुने तेलबिया पीक महाराष्ट्रात व देशात सर्वच भागांत प्रामुख्याने खरिपात घेतले जाते. मागील दोन दशकांपासून सोयाबीन, सूर्यफूल, पामतेल आदी पर्याय उपलब्ध झाल्याने भुईमूग लागवडीसाठी शेतकरी फारसा उत्सुक नाही, तसेच मिळणारा बाजारभाव व मजुरांची कमतरता असल्याने या पिकाखालील क्षेत्र काही प्रमाणात कमी झाले आहे. परंतु, भुईमूग हे असे पीक आहे की त्यापासून सकस चारा, तेल, खाद्य (भाजके शेंगदाणे, चिक्की) सकस पेंड व टरफलापासून उत्तम खत मिळते. भारतात भुईमूग लागवडीचे खरीप, रब्बी आणि उन्हाळी असे तीन हंगाम आहेत.

भुईमुगाचे महत्त्व :-

भुईमुगाची उन्हाळी हंगामात १४०० किलो प्रति हेक्‍टर आहे. देशातील एकूण उत्पादनापैकी ८० टक्के तेलासाठी, १० टक्के प्रक्रिया करून खाणे व १० टक्के निर्यातीसाठी वापरले जाते. दिवसेंदिवस तेलाची मागणी वाढत असल्याने भुईमूग लागवड करणे फायदेशीर ठरते. शेंगदाण्यामध्ये अंड्यापेक्षा अधिक प्रथिने (२५ टक्के) आहेत. महाराष्ट्रात बऱ्याच ठिकाणी फळबागांची लागवड तसेच कापसाचे क्षेत्र वाढले आहे. त्यामध्ये आंतरपीक घेऊन उपलब्ध जमिनीचा पुरेपूर वापर करता येणे शक्‍य आहे.

उन्हाळी हंगामासाठी योग्य शिफारशीत भुईमूग जातींची निवड करावी. एकात्मिक पिक व्यवस्थापन पध्दतीचा अवलंब करावा, वेळेवर पेरणी, योग्य बियाणे, अन्नद्रव्य व्यवस्थापन, पाणी व्यवस्थापन, तुषार सिंचन पद्धतीचा वापर, रोग व किड व्यवस्थापन आणि तणनियंत्रण या बाबींकडे लक्ष दिल्यास उत्पादनामध्ये वाढ मिळवणे शक्य होते. भुईमूग हे तीनही हंगामामध्ये घेतले जाणारे गळीत धान्य पीक असून, खरिपामध्ये भुईमुगाखाली क्षेत्र अधिक असते. तुलनेने क्षेत्र कमी असूनही उन्हाळी भुईमुगाची उत्पादकता अधिक असते.

१) ऊन्हाळी भुईमूग पेरणीचा योग्य कालावधी :- १५ जानेवारी ते १५ फेब्रुवारीपर्यंत.

२) हवामान :-

अ) पेरणीवेळी रात्रीचे किमान तापमान १८ अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त असावे.

ब) फुलोरा अवस्थेदरम्यान या पिकाला दिवसाचे तापमान २४ ते २५ अंश सेल्सिअस लागते; अन्यथा फुलधारणा क्षमतेवर विपरीत परिणाम होतो. अतिउशिरा पेरणी केल्यास फुलोऱ्याच्या कालावधीत तापमान वाढलेले असते.

क) हे पीक उष्ण व समशीतोष्ण कटिबंधातील आहे. भरपूर सूर्यप्रकाश व उबदार हवामान पीकवाढीच्या दृष्टीने उपयुक्त असते.

३) जमीन व मशागत :-

अ) मध्यम प्रकारची, भुसभुशीत, चुना (कॅल्शियम) व सेंद्रिय पदार्थ यांचे योग्य प्रमाण असलेली, पाण्याचा उत्तम निचरा होणारी जमीन योग्य समजली जाते.

ब) जमीन तयार करताना नांगरणीची खोली साधारणत: फक्त १२ -१५ सें.मी. एवढीच राखावी. जास्त खोल नांगरणी केल्यास जमिनीत शेंगा जास्त खोलीवर लागतात. पीक परिपक्वतेनंतर झाडे उपटताना अथवा वखराद्वारे काढताना आऱ्या तुटून शेंगा जमिनीत राहतात. परिणामी उत्पादनात घट येते.

क) नांगरणीनंतर उभी-आडवी वखरणी करून जमीन भुसभुशीत करावी. शेवटच्या वखरणी किंवा रोटाव्हेटर मारण्यापूर्वी चांगले कुजलेले शेणखत सुमारे २ टन प्रतिएकर याप्रमाणे द्यावे.

४) बियाणे प्रमाण :-

जात निहाय तसेच दाण्याच्या आकारमानानुसार बियाण्याचे प्रमाण ठरते. कमी आकाराचे दाणे असलेल्या जातींसाठी एकरी ४० किलो, मध्यम आकाराच्या बियाण्यासाठी एकरी ५० किलो , तर टपोऱ्या दाण्याच्या जातीसाठी एकरी ६० किलो बियाणे वापरण्याची शिफारस आहे.

५) जाती :-

a) प्रामुख्याने पसऱ्या, निमपसऱ्या तसेच उपट्या अशा तीन जाती आहेत. महाराष्ट्रात प्रामुख्याने उपट्या म्हणजेच (इरेक्ट – बंची) प्रकारच्या जातींची लागवड करावी.

b) एसबी – ११, टीएजी- २४, फुले उन्नती, टीजी-२६, जेएल -२४ (फुले प्रगती) या जाती निवडाव्यात.

c) टीपीजी -४१ ही मोठ्या दाण्याची जात असून, पश्चिम महाराष्ट्र, जळगाव, धुळे व अकोला जिल्ह्यांसाठी शिफारस आहे.

d) जे एल -२२० (फुले व्यास) हीसुद्धा मोठ्या दाण्याची जात असून, जळगाव, धुळे व अकोला जिल्ह्यांसाठी शिफारस आहे.

e) जेएल-५०१ हे वाण महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरीच्या परिक्षेत्रातील सर्व जिल्ह्यांसाठी शिफारशीत आहे.

f) जेएल -७७६ (फुले भारती) या जातीची उत्तर महाराष्ट्रासाठी शिफारस आहे.

वरील शिफारशीप्रमाणे परिसरात उपलब्ध, उत्पादनक्षमता, उन्हाळी हंगामात वातावरणाशी जुळवून घेण्याची क्षमता या बाबींचा विचार करून बियाण्यांच्या जातींची निवड करावी.

६) बीजप्रक्रिया :- (प्रतिकिलो बियाणे)

पेरणीपूर्वी अर्धा तास आधी

अ) थायरम ५ ग्रॅम किंवा कार्बेन्डाझिम २ ग्रॅम किंवा

ब) मॅंकोझेब ३ ग्रॅम किंवा ट्रायकोड्रर्मा कल्चर (भुकटी) ४ ते ५ ग्रॅम किंवा

क) ट्रायकोड्रर्मा कल्चर (द्रव्य) ३ ते ५ मि.लि.

सूचना : बीजप्रक्रियेनंतर बियाणे थोडा वेळ सावलीत वाळवून मग पेरणीसाठी वापरावे.

७) जिवाणुसंवर्धकाची बीजप्रक्रिया :-

a) रायझोबियम कल्चर (द्रव्य) ५ मि.लि. किंवा

रायझोबियम कल्चर (भुकटी) २५ ग्रॅम अधिक

b) स्फुरद विरघळविणारे जिवाणू कल्चर (द्रव्य) ५ मि.लि. किंवा

स्फुरद विरघळविणारे जिवाणू कल्चर (भुकटी) २५ ग्रॅम अधिक

c) पाेटॅश विरघळविणारे जिवाणू कल्चर (द्रव्य) ५ मि.लि.

सूचना : बुरशीनाशकांची बीजप्रक्रिया झाल्यानंतर जिवाणूसंवर्धकांची बीजप्रक्रिया करावी.

८) सिंचन व्यवस्थापन :-

a) जातीनूसार भुईमुगाचा कालावधी साधारणत: ९० ते ११५ दिवसांचा असू शकतो. उन्हाळी भुईमुगाच्या ओलीत व्यवस्थापनासाठी तुषार सिंचन पद्धतीचा वापर फायद्याचा राहतो.

b) पेरणीपूर्वी ओलीत देऊन जमीन भिजवून घ्यावी. वाफसा आल्यावर अथवा जमिनीचा वरचा पापुद्रा सुकल्यावर लगेच पेरणी करावी. पेरणीनंतर ४-५ दिवसांनी पाणी द्यावे किंवा उगवण झाल्यानंतर लगेचच ओलीत करावे.

c) यानंतर पीक फुलोरा अवस्थेत येईपर्यंत पाण्याचा ताण द्यावा. यादरम्यान जमिनीला भेगा पडलेल्या नाहीत, याची खात्री करावी.

d) फुले येण्याच्या अवस्थेपासून (पेरणीपासून २२ -३० दिवस ) ठराविक अंतरानुसार पाण्याच्या पाळ्या द्याव्यात. आऱ्या सुटण्याची अवस्था (पेरणीपासून ४०- ४५ दिवस), शेंगा पोसण्याची अवस्था (पेरणीपासून ६५-७० दिवस) या वेळी पाण्याची पाळी चुकवू नये.

e) पाण्याच्या पाळ्यांचे प्रमाण जमिनीचा प्रकार, मगदूर, सेंद्रिय पदार्थाचे प्रमाण, चुनखडीचे प्रमाण यानुसार ठरवावे.

f) एप्रिल-मे महिन्यांत गव्हाचा गव्हांडा व बारीक काड पिकाच्या ओळीमधील जागेत पातळ थरात पसरून घेतल्यास पाण्याच्या पाळीतील अंतर वाढवता येते.

g) ओलीत व्यवस्थापन करताना जमिनीला भेगा पडणार नाही, याची कटाक्षाने काळजी घ्यावी. आऱ्या जमिनीत जाताना तसेच शेंगा पोसताना जमिनीतील ओलाव्याची वाफसा स्थिती राखणे आवश्‍यक आहे.

९) खत व्यवस्थापन :-

१) पेरणीवेळी प्रतिएकरी युरिया २५ किलो + सिंगल सुपर फॉस्फेट १२५ किलो + म्युरेट ऑफ पोटॅश ३५ किलो + जिप्सम १५० ते २०० किलो याप्रमाणे द्यावे.

२) पेरणीवेळी ४-५ किलो झिंक सल्फेट तसेच बोरॅक्स २ किलो प्रति एकरी द्यावे.

३) पीक आऱ्या सुटण्याच्या अवस्थेत पुन्हा जिप्सम १५० ते २०० किलो प्रतिएकर याप्रमाणे द्यावे. जिप्समच्या वापरामुळे शेंगा चांगल्या पोसून, उत्पादन वाढण्यास मदत होते.

१०) आंतर मशागत :-

अ) पेरणीपासून साधारणत: १० ते १२ दिवसांनी खांडण्या (तुटाळ्या) भरून घ्याव्यात.

ब) पेरणीपासून सुरवातीच्या ६ आठवड्यांपर्यंत २ ते ३ डवरणी तसेच १ ते २ वेळा खुरपणी करावी.

क) आऱ्या सुटण्याच्या अवस्थेपासून पिकात आंतरमशागतीची कामे (डवरणी) करू नयेत.

११) तणनाशकांचा वापर :-

तणनाशकांचा वापर आवश्‍यकता असल्यास करावा.

प्रमाण : पेंडीमिथॅलीन ७ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

सूचना : फवारणी पेरणीनंतर ४८ तासांच्या आत पीक उगवणीपूर्वी जमिनीत भरपूर ओल असताना करावी. त्यामुळे पीक सुरवातीच्या २० ते २५ दिवस तणविरहीत राखता येते.

गवतवर्गीय तणांचा प्रादुर्भाव जास्त असल्यास :-

प्रमाण : क्विझॉलोफॉफ ईथाईल २ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

सूचना : ही फवारणी पेरणीनंतर २० दिवसांनी जमिनीत मुबलक ओलावा असताना करावी. काही रुंदपानांची तणे तसेच गवतवर्गीय तणे या दोन्हीसाठी, ईमीझाथापर या तणनाशकाचा वापर शिफारस व लेबल क्लेमप्रमाणे करावा.

१२) कीड व रोग नियंत्रण व्यवस्थापन :-

भुईमुगाच्या पिकावर पाने गुंडाळणारी अळी, मावा, फुलकिडे, तुडतुडे या किडी प्रामुख्याने आढळून येतात. याशिवाय काही भागात हुमणी, वाळवी किंवा पाने खाणा-या अळ्या या किडींचाही उपद्रव झाल्याचे आढळून येते. मावा ही कोड विशेषतः पाऊसमान योग्य असेल तेव्हा भुईमूग फुलोऱ्यात किंवा आऱ्याच्या अवस्थेत असताना जुलै आणि ऑगस्ट या महिन्यात दिसून येते. तुडतुडे खरीप हंगामात ऑगस्ट आणि सप्टेंबर महिन्यात जास्त प्रमाणात दिसून येतात. कमी पाऊसमान आणि उष्ण हवामानात तुडतुड्यांचा उपद्रव जास्त हानिकारक असतो. आपल्याकडे फुलकिड्यांच्या तीन प्रकारच्या जाती असून पाऊसमान व जास्त तापमान असेल त्यावेळी काळसर रंगाचे फुलकिडे दिसून येतात. भुईमुगाच्या खालील पानावर पांढरट चट्टे/पट्टे दिसून येतात. तर इतर दोन प्रकारच्या तुडतुड्यामुळे भुईमुगाच्या वरील आणि मधल्या पानावर पिवळसर चट्टे दिसतात आणि त्यामुळे पाने अत्यंत छोटी राहून ‘शेंडामर’ (बूड Necrotic Disease) हा विषाणुयुक्त रोग पडतो. विशेषतः ऑगस्ट-सप्टेंबर आणि जानेवारी-फेब्रुवारी या महिन्यात या किडीमुळे जास्त नुकसान होते. या किडींशिवाय पाने गुंडाळणा-या अळीचा प्रादुर्भाव खूप मोठ्या प्रमाणावर पडत असल्याचे दिसून आलेले आहे. विशेषत: खरीप हंगामाबरोबर उन्हाळी हंगामात जिथे भुईमूग घेतला जातो अशा भागामध्ये या किडीमुळे खरीप हंगामात भुईमुगाचे खूप नुकसान होते. तापमान वाढत जाऊन पाण्याचा ताण जेव्हा पिकावर पडतो अशावेळी ही किड फार मोठ्या प्रमाणावर पडून भुईमुगाचे संपूर्ण नुकसान झाल्याचे दिसून येते. या किडी बरोबरच निरनिराळ्या प्रकारच्या पाने खाणा-या अळ्या काही वेळेस काही भागात दिसून येतात. तर मराठवाडा, दक्षिण महाराष्ट्रात हुमणी/वाळवी सारख्या किडीमुळे झाडे वाळून गेलेली दिसतात. या सर्व किडींच्या उपद्रवाचा काळ फुलो-यात किंवा आऱ्याच्या अवस्थेत असल्याने पिकाचे नुकसान जास्त होते. भुईमूग उगवणीनंतर ३० ते ६० दिवसांचा काळ हा मावा, फुलकिडे, तुडतुडे, पांढरीमाशी, पाने गुंडाळणारी अळी व पाने खाणा-या अळ्या या किडींच्या नियंत्रणासाठी अत्यंत महत्वाचा असून या अवस्थेत जर पीक संरक्षणाचे उपाय योजले नाहीत, तर उत्पादनात घट येऊन आर्थिकदृष्ट्या किफायतशीर उत्पादन होत नाही.

किडी व त्यावरील उपाययोजना :-

मावा :- मावा किडींचा प्रादुर्भाव दिसताच ५% निंबोळी अर्काची किंवा निमगार्ड २ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. दुसरी फवारणी १५ दिवसांनंतर डायमिथोएट १ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

फुलकिडे :- फुलकिड्यांच्या प्रभावी व्यवस्थापनासाठी आर्थिक नुकसानीची पातळी गाठन्यापुर्वी निमकरंज २ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. आर्थिक नुकसानीची संकेत पातळी ५ फुलकिडे प्रति शेंडा गाठल्यावर क्विनॉलफॉस २५% प्रवाही २ ते २.५ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

तुडतुडे :- तुडतुडयांच्या प्रभावी व्यवस्थापनासाठी किडींनी आर्थिक नुकसानीची पातळी गाठन्यापुर्वी गार्ड-303 २ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. आर्थिक नुकसानीची संकेत पातळी १५ ते २० तुडतुडे प्रति झाड गाठल्यानंतर क्विनॉलफॉस २५% प्रवाही २ ते २.५ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

पाने पोखरणारी अथवा गुंडाळणारी अळी :- आर्थिक नुकसानीची पातळी गाठन्यापुर्वी फायटर २ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. या अळीच्या नियंत्रणासाठी दोन अळ्या प्रति झाड किंवा झाडाच्या मध्यवर्ती भागात १०% पाने पोखरलेली किंवा प्रत्येक मीटर ओळीतील झाडावर १ अळी अशी आर्थिक नुकसानीची संकेत पातळी आढळल्यास क्विनॉलफॉस २५% प्रवाही २ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. गरजेनुसार शिफारसीत कीटकनाशकांच्या पुढील फवारण्या कराव्यात.

जैविक नियंत्रण:-

वरिल सर्व प्रकारच्या किडींच्या नियंत्रणासाठी बिव्हेरिया बसियाना अधिक मेटार्झीयम अनिसोप्ली या जैविक उत्पादनाचा एकत्रित वापर प्रत्येकी ५ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणीसाठी करावा.

रोग व त्यावरील उपाययोजना :-

भुईमुगावर मर, मुळकूज, खोडकूज, तांबेरा, टिका आणि शेंडेमर हे रोग प्रामुख्याने आढळतात.

तांबेरा आणि टिका :- तांबेरा आणि टिका या रोगाच्या नियंत्रणाकरिता बोर्डेक्स २ ते २.५ मिली किंवा टेब्युकोनॅझोल २५% डब्ल्यु.जी. १ ते १.५ ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. हेक्साकोनॅझोल १ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.

मुळकूज आणि खोडकूज :- मुळकूज व खोडकूज रोगाच्या नियंत्रणाकरिता थायरम ३७.५% डी.एस. याची ३ ग्रॅम प्रति किलो बियाणे याप्रमाणात बीजप्रक्रिया करावी किंवा काबॅन्डॅझिम २५% + मॅन्कोझेब ५०% डब्ल्यु.एस. ३ ते ३.५ ग्रॅम प्रति किलो बियाणे या प्रमाणात बीजप्रक्रिया करावी.

जैविक नियंत्रण:-

वरिल सर्व प्रकारच्या रोगांच्या नियंत्रणासाठी ट्रायकोडर्मा व्हिरिडी अधिक ब्यँसीलस सब्टिलस या जैविक उत्पादनाचा एकत्रित वापर प्रत्येकी ५ मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणीसाठी तसेच प्रत्येकी १ लिटर प्रति २०० लिटर पाण्यातून आळवणीसाठी करावा.

१३) काढणी :-

भुईमुगाचा पाला पिवळा दिसू लागल्यावर आणि शेंगाचे टरफल टणक बनून आतल्या बाजूने काळसर दिसू लागताच काढणी करावी. काढणीनंतर शेंगा चांगल्या वाळवाव्यात. त्यातील ओलाव्याचे प्रमाण ८ ते ९ टक्‍क्‍यांपर्यंत खाली आणावे.

१४) उत्पादन :-

सुधारित पद्धतीने भुईमुगाची पेरणी योग्य पद्धतीने संतुलित खतांचा वापर, आंतरमशागत, पाणी व्यवस्थापन व पीक संरक्षण केल्यास भुईमुगाच्या सुधारित वाणांपासून हेक्‍टरी २०-२५ (खरीप), तर ३०-३५ (उन्हाळी) क्विंटल वाळलेल्या शेंगा तसेच ४ ते ५ टन कोरडा पाला मिळण्यास काहीच हरकत नाही.

…….. यापुढे “अद्यावत शेती म्हणजे विपणनाभिमुख शेती होय”…!!!

शेतकरी हितार्थ

—-

*!! अन्नदाता सुखी भव: !!*

*काळजी घ्या…आपला जिव्हाळा कायम राहो*

“Agriculture is my Love, Passion, Culture & Life”

*विचार बदला! जीवन बदलेल!!*

*Mr.SATISH BHOSALE*