प्रगतीच्या नावाखाली निसर्गाचा बळी: संपूर्ण मानवजातीच्या हिताचे नाही

डॉ निखील अडसुळे

मानवाचे अस्तित्व पृथ्वीवर आले त्याच्याही आधीपासून या निसर्गाचे अस्तित्व होते. मी “अस्तित्व होते” असा शब्द प्रयोग केला कारण आज या भव्य, दिव्य आणि चमत्कारिक निसर्गाचा बराचसा भाग आपणच वापरला. जर त्याकाळी निसर्गाच्या अनमोल खजिन्याची किंमत कळली नसती तर आपण आजही अप्रगत आणि अश्मयुगीन जीवन जगात असलो असतो. तेव्हापासून आतापर्यंत आपण जी दैदिप्यमान प्रगती केली आहे त्यात मुख्य आणि मोलाचं वाटा हा याच निसर्गाचा आहे.

जेव्हा आदिमानव निसर्गाच्या चमत्कारिक गोष्टींना नवल करून पहायचा तेव्हा कदाचित त्याला त्या गोष्टी समजण्या पलीकडच्या झाल्या असाव्या. आकाशात चमकणारी वीज, सूर्यास्त आणि सूर्योदयाला असलेला आकाशाच्या रंग, चंद्राच्या रोज बदलणाऱ्या कला, ग्रहण, इत्यादीमुळे आदिमानव निसर्गाकडे कुतुहल म्हणून पाहू लागला असेल. कुतूहलापोटी त्याने निसर्गाच्या बारीक मोठ्या गोष्टीकडे लक्ष दिले असता त्याच्या असे लक्षात आल असावं की त्या माणसाचं अस्तित्व या निसर्गापुढे शून्य आहे. कारण निवारा मिळवण्यासाठी निसर्गाचीच जागा वापरतो. हिंस्र प्राण्यांपासून बचाव करण्यासाठी झाडाचा वापर करतो आणि जर भूक लागली तरीसुद्धा हाच निसर्ग माणसाच्या मदतीस आलेला आहे हे आदिमानवास त्याकाळी कळलेलं होतं. त्याच्या दैनंदिन जीवनात प्रत्येक गोष्टीत निसर्ग त्याला मदत करत होता हे लक्षात आल्यानंतर त्याचा निसर्गाकडे पाहण्याच्या दृष्टिकोन बदलला असावा. ज्या निसर्गाकडे तो यापूर्वी कुतूहलाने पाहत होता त्याच निसर्गाबद्दल तो कृतज्ञ झाला. निसर्गाच्या पलीकडे काहीही श्रेष्ठ नाही अशी एक संकल्पना त्यांच्या मनात घर करून बसली असावी.

हे जरी खरं असलं तरी आजची परिस्थिती ही काहीशी वेगळीच दिसत आहे.

आजच्या युगात पाहिले असता या दशकामध्ये माणसाने माणुसकी हरवली आहे असे वाटत आहे. या दशकात माणसाने माणुसकी हरवल्याचे असंख्य उदाहरणे तुम्हाला आम्हाला पाहायला मिळतील. 2019 मध्ये तर कहरच केला. या काही महिन्यांमध्ये अनेक घटना घडल्या ज्यामुळे सर्वांनाच वाटत आहे की पृथ्वीच्या विनाशाला सुरुवात झाली. ॲमेझॉन हे जगातील सर्वात संपन्न, जैवविविधतेने नटलेल्या ठिकाणांपैकी एक. ॲमेझॉन च्या जंगलाला पृथ्वीची फुप्फुस असं देखील म्हटलेलं आहे. जगाला लागणारा 20 ते 25 टक्के ऑक्सिजन फक्त ॲमेझॉन च्या जंगलांमधून येतो. या जंगलात असंख्य प्राणी, पक्षी, मासे, बेडूक, साप इत्यादी राहतात. ऑगस्ट महिन्यामध्ये या जंगलाला आग लागली होती. तिथल्याच काही राजकीय भांडणामुळे या मागणीकडे दुर्लक्ष करण्यात आले.

नवीन वर्षाच्या सुरुवातीलाच कांगारू देश ऑस्ट्रेलिया मध्ये सुद्धा हृदय हेलावणारी घटना घडली. ऑस्ट्रेलियातील जंगलांना आग लागली आणि आणि त्या आगीमध्ये शेकडो नाही तर तब्बल 48 कोटी जनावरे जळून मेली अशी नोंद दिव्य मराठीच्या तसेच बीबीसी न्यूज अहवालात आहे. एका प्राण्याचे किंवा एका पक्षाचे किंवा एका सजीवाचे महत्त्व आपल्याला जरी कमी वाटले तरी पर्यावरणाच्या दृष्टीने त्या प्रत्येक सजीवाचे तेथील इकोसिस्टीम मध्ये खूप महत्त्व आहे. तो एक सजीव कोणाचातरी भक्ष ठरून भूक भागवू शकतो आणि तोच एक सजीव कदाचित दुसऱ्या सजीवाला भक्ष बनवून त्या सजीवाची संख्या नियंत्रित करण्याचं काम करत असतो. त्यामुळे एका सजीवाला इकोसिस्टीम मध्ये फार महत्त्वाचे स्थान मिळालेला आहे. पण ऑस्ट्रेलियाच्या इतिहासामध्ये अशी सर्वात मोठी जंगलाला लागलेली आग आणि त्या आगीमध्ये 48 कोटी जनावरे मेली ही संख्या विचारात घेता ऑस्ट्रेलियाच्या इकोसिस्टीम मध्ये भविष्यात होणारा बदल हा नक्कीच विचित्र ठरेल याबद्दल दुमत नाही.

           माणूस आणि निसर्ग यांमध्ये खरंच समतोल असला पाहिजे. प्रगतीच्या मार्गावर जात असताना माणूस आणि निसर्ग दोघेही सोबत चालले पाहिजेत. पण इथे होतं काय प्रगती करत असताना मानव निसर्गाला विसरून स्वतः पुढे जाण्याचा प्रयत्न असतो. ह्याच स्वार्थी प्रयत्नांमध्ये स्वतःचेच नुकसान नकळत करून घेत असतो. हे झालेले नुकसान कालांतराने दिसून येते. मनुष्य तो मनुष्यच स्वतःची प्रगती करत राहणार आणि ज्याच्यामुळे मोठे झाला त्या या निसर्गालाच विसरून जाणार. पण माणसाच्या स्व- प्रगतीच्या लढाईमध्ये विजय फक्त निसर्गाचाच होणार.