शिवजयंती निमित्ताने विशेष लेखन
एक विचार समतेचा…
एक विचार नितीचा…
ना धर्माचा.. ना जातीचा..
माझा राजा फक्त मातीचा…
छत्रपती शिवाजी महाराज जयंतीच्या शुभेच्छा!
प्रसंगावधान संयमीपणा, प्रघल्भ आत्मविश्वास, राजकीय मुत्सद्दीपणा, चारित्र्य शुद्धशीलता, बौद्धिक प्रतिभावान, निखळ स्वाभिमानी, रयतेप्रती उदारता, व्यावहारिक निष्कपटपणा, शत्रूप्रती अक्रूरता, सहकाऱ्याप्रती निःसंशयीपणा, मातृभूमीबद्दल अस्मिता, सर्वधर्मसमभाव, प्रेरक संघटक, शस्त्रास्त्र कुशल योद्धा, बहुभाषिक जाणकार, शास्त्रास पारंगत, स्वच्छ व पारदर्शक राजकारणी, रयतभिमुख समाजवादी व जनसुधारक, कुशल व्यक्ती परीक्षक, उत्कृष्ट आरमार निर्मितीचा दृष्टा, दुर्ग अभियंता, जनानखान्याचा द्वेष्टा, अचूकनियोजन, उत्तमवैद्य, अर्थशास्त्रज्ञ, मानसशास्त्रज्ञ, कृषिशास्त्रज्ञ, स्थापत्य तज्ज्ञ, प्रयत्नवादी व सत्यवादी, सातत्यवादी, कुळवाडीभूषण, उत्तम मित्र, पुत्र, पिता, पती, वैज्ञानिक दृष्टिकोन, महिलांचा सन्मानकर्ता, दूरदृष्टी, निर्व्यसनी, धर्मज्ञानी, सहृदयी, शत्रूशी वैर न बाळगता संवाद ठेवणारा, शेतकर्‍यांचा राजा म्हणजे शिवाजी महाराज होय. महाराष्ट्राच्या रयतेच्या मनात त्यांनी अधिराज्य गाजवले. अशा छत्रपती शिवरायांना कधीही विसरता येणार नाही. त्यांच्या शौर्याच्या गाथा येणाऱ्या प्रत्येक पिढीला मोठ्या अभिमानाने सांगण्यात येतील..
छत्रपती शिवरायांचा जीवन परिचय आणि इतिहास सविस्तर जाणून घेऊ. यासोबतच तुम्हाला शिवाजी महाराजांच्या इतिहासाशी संबंधित संपूर्ण माहिती मिळेल. भारताच्या शूर सुपुत्रांच्या यादीत छत्रपती शिवाजी महाराजांचे नाव अग्रस्थानी आहे. ते एक शूर आणि निर्भय शासक होते, त्यांनी आयुष्यात अनेक युद्धे लढली. शिवाजी महाराजांनी नेहमीच मुघलांचा सामना केला. छत्रपती शिवाजी महाराज हे महाराष्ट्रातील मराठा साम्राज्याचे संस्थापक होते. शिवाजी महाराज हे कुशल योद्धे होते, सत्ता मिळाल्यानंतर शिवाजी महाराजांनी मुघलांना नेहमीच विरोध केला आणि अनेक लढाया केल्या. मराठ्यांचा विचार केला तर छत्रपती शिवरायांचे नाव सर्वात आधी येते कारण त्यांनीच मराठा साम्राज्याचा पाया घातला होता.
छत्रपती शिवाजी महाराजांची वंशावळ
शिवाजी महाराज यांचा संक्षिप्त परिचय
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे पूर्ण नाव शिवाजी भोसले होते., ज्यांचा जन्म मराठा कुटुंबात १९ फ्रेब्रुवारी १६३० रोजी झाला. शिवाजी महाराजांच्या वडिलांचे नाव शहाजी भोंसले आणि आईचे नाव जिजाबाई होते. शिवाजी महाराजांचा जन्म शिवनेरी किल्ल्यावर झाला. शिवनेरी किल्ला महाराष्ट्रात पुण्याजवळ आहे. शिवाजी महाराजांच्या पत्नीचे नाव सईबाई निंबाळकर आणि मुलाचे नाव संभाजी राजे भोसले होते.
शिवाजी महाराजांचे बालपण
शिवाजी महाराजांचे वडील शहाजी भोंसले हे विजापूरच्या सुलतानाच्या सैन्याचे सेनापती होते, पण बाल शिवबाला ही गोष्ट लहानपणापासूनच आवडत नव्हती. ते नेहमी स्वतंत्र धोरणाबद्दल बोलत असत. शिवाजी महाराज बालपणी कुशल होते. शिवाजी महाराजांवर लहानपणापासूनच माता जिजाबाईने रामायण आणि महाभारतातील कथाचे संस्कार केले. शिवाजी महाराज हे योद्धा तसेच विद्वान होते. त्यांना अनेक प्रकारची धार्मिक आणि प्राचीन पुस्तके वाचण्याची आवड होती .शिवरायांची आई जिजाबाई हिने शिवाजींना धार्मिक ग्रंथांचे ज्ञान दिले होते. फक्त १५ वय असताना एकाच वर्षात शिवाजीला युद्धाचे नियम आणि युद्धाच्या पद्धती समजावल्या होत्या. शिवाजी महाराजांचे आजोबा मालोजी भोसले यांनी त्यांना युद्ध आणि राजकारणाचे ज्ञान दिले, यामुळे शिवाजी मह्राराज धार्मिक ज्ञानात आणि युद्धकलेत पारंगत झाले.
छत्रपती शिवाजी महाराजांची तरुणावस्था
छत्रपती शिवाजी महाराज तरुण होत असल्याचे पाहून त्यांचे लवकरच लग्न करण्याचे ठरले. पुण्यातील लाल महालात छत्रपती शिवाजींचा विवाह 14 मे १६४० बरोबर सईबाई निंबाळकर यांच्याबरोबर झाले. सईबाई निंबाळकर यांच्यापासून शिवाजी महाराजांना पुत्रप्राप्ती झाली, ज्याचे नाव संभाजी राजे भोसले होते. शिवाजीपुत्र संभाजी हा देखील लहानपणापासूनच अत्यंत निर्भय आणि कुशल होता. संभाजी १६८० पासून 1689 इ.स.पर्यंत मराठा साम्राज्यावर राज्य केले. संभाजीच्या पत्नीचे नाव येसूबाई होते. तारुण्यात वाढत्या वयाबरोबर शिवाजी महाराजांच्या मराठा साम्राज्याबाबत चर्चा आणि जबाबदाऱ्याही वाढत गेल्या. शिवाजी महाराजांनी आपल्या पराक्रम आणि बुद्धिमत्तेमुळे लहान वयातच युद्धात भाग घ्यायला सुरुवात केली. इतिहासानुसार प्रथमच शिवाजी महाराजानी वयाच्या १७ वर्षी 1646 मध्ये लढाईस सुरुवात केली. चाकण येथील युद्धात शिवाजी महाराजांनी, कोंढाणा, तोरण, कल्याण, ठाणे, भिवंडीसारखे अनेक प्राचीन किल्ले मराठा साम्राज्यात समाविष्ट करण्यात आले. शिवाजीने लहान वयातच मुघलांकडून त्यांचे किल्ले काढून घेणे आणि त्यांना आपल्या साम्राज्यात समाविष्ट करणे हा मुघलांसाठी चिंतेचा विषय बनला होता. विशेषत: मध्य भारत महाराष्ट्रात आंदोलने वाढू लागली आणि स्वातंत्र्य आणि बंडाचे प्रतिध्वनी ऐकू येऊ लागले. यामुळे मुघल राजवटीचा पाया डळमळीत होऊ लागला. विजापूरचा अधिपती आदिलशहा याने शिवाजीचे वडील शहाजी भोंसले, त्याच्या सैन्याचा सेनापती याला कैद केले, कारण तो शिवाजीच्या वाढत्या सामर्थ्याला घाबरत होता. म्हणूनच शिवाजीच्या भीतीने आदिलशहाने वडिलांना कैदी बनवले. त्यानंतर काही काळ शिवाजी महाराजांनी कोणतीही लष्करी कारवाई केली नाही. शिवाजीने काही वर्षे मुघलांविरुद्ध कोणतेही युद्ध केले नाही, परंतु या काळात त्यांनी आपले सैन्य पूर्वीपेक्षा अधिक मजबूत केले होते. त्याने आपल्या सैन्यात अनेक घोडेस्वार भरती केले., हत्ती स्वार, सैन्याचे नेतृत्व करणारा सेनापती, बाण कमांडचा सेनापती आणि अनेक नवीन प्रकारच्या युद्ध प्रणाली देखील तयार केल्या., ज्या पुढे शिवाजी महाराजाला खूप उपयोगी पडल्या.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक.
मराठा सैन्याचा जोरदार विस्तार केल्यानंतर छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा 1674 इ.स.मध्ये मराठा साम्राज्याची सत्ता हस्तगत केली. मराठा शासक बनल्यानंतर, छत्रपती शिवाजींनी मराठा साम्राज्यातील हिंदूसह अन्य सर्व धर्मियांना भीतीपासून मुक्त केले तसेच येथे राहणा-या सर्व जाती-धर्माच्या लोकांचे संरक्षण आणि संरक्षण करण्याची जबाबदारी हि घेतली. पूर्वी येथील मुस्लिम राज्यकर्त्यांनी हिंदू धर्माच्या लोकांवर प्रचंड कर लादले. त्यांच्यावर दबाव टाकून धर्मांतर करण्यास भाग पाडून त्यांच्यावर अनेक प्रकारचे अन्याय करण्यात आले. पण शिवाजी महाराजांनी सत्ता हाती घेताच ही सर्व कामे थांबवून स्वतंत्र राज्याचा पाया घातला. मराठा शासक झाल्यानंतरही छत्रपती शिवाजी महाराजांनी नेहमीच आपल्या स्वराज्यहित पाहणाऱ्या सर्व धर्मातील लोकांना प्राधान्य दिले.. त्यांनी हिंदू धर्मासह अन्य धर्मातील चांगल्या लोकांना सोबत घेऊन मराठा साम्राज्याचा विस्तार केला आणि मराठा साम्राज्यही स्वतंत्र केले.
एक राजा जो रयतेसाठी जगला,
एक योध्दा अन्यायाविरुद्ध लढला,
एक नेता जो लोकहितासाठी झटला
एक असामान्य माणूस ज्याने गुलामी
नाकारून स्वराज्याला जन्म दिला ।
छत्रपती शिवाजी महाराज आणि अफजलखान वध
वडिलांना आदिलशहाच्या कैदेतून सोडवून शिवाजी महाराजांनी पुन्हा लढाई सुरू केली.अफझलखानाला छत्रपती शिवाजींसोबतच्या लढाईत नेहमी पराभवाला सामोरे जावे लागले. यावेळी विजापूरचा शासक आदिल शाह याने सेनापती अफझलखान याला शिवाजीला जिवंत किंवा मृत कोणत्याही स्थितीत आणण्यासाठी पाठवले. अफझलखानाचे शरीर प्रचंड मोठे होते, जो आपल्या मुठीत कोणालाही सहज मारू शकतो. अफझलखानाने भाऊबंदकी व तहाचा प्रस्ताव मांडून खोट्या नाटकाचे निमित्त करून शिवाजीला भेटून ठार मारण्याची योजना आखली. पण जेव्हा शिवाजी त्याला भेटायला गेला, तेव्हा त्याने मजबूत लोखंडी चिलखत घातले होते. अफझलखानाने शिवाजीला मिठी मारताच, त्याने शस्त्र काढून शिवाजीला मारायचे होते. पण लोखंडी आरमारामुळे ते शिवाजी महराजाला मारू शकले नाही. धोका ओळखून वाघनख्याचा वापर करून शिवाजी महाराजाने आपला खंजीर काढला आणि अफझलखानाचे पोट फाडले., त्यामुळे त्यांचा मृत्यू झाला. अफजलखानाच्या मृत्यूची बातमी मिळताच, त्याचे सैन्य तेथून पळून गेले. अफझलखानाच्या मृत्यूची बातमी कळताच मुघल सल्तनतला धक्का बसला. कारण अफझलखान हा एक भयंकर आणि धूर्त सेनापती होता, ज्याचे शरीर फार मोठे होते. त्याच्या मुठीत तो कोणालाही मारू शकत होता. अफझलखानाने प्रतापगड आणि आजूबाजूच्या अनेक भागात हिंदू देवतांची मंदिरे तोडली होती आणि मूर्तींचा अपमान केला होता. ही गोष्ट शिवाजीला कळल्यावर,तेव्हा तो खूप रागावला आणि त्याने अफझलखानाला निर्दयपणे मारण्याची शपथ घेतली. अफझलखानाला मारून शिवाजीने हे व्रत लवकरच पूर्ण केले. शिवाजीने अफझलखान मराठा साम्राज्याच्या आणि महाराष्ट्राच्या इतिहासात अफझलखानाच्या वधाची आणि युद्धाची ही कथा खूप प्रसिद्ध आहे. कारण शिवाजी महाराजांपेक्षा दुप्पट उंच असलेल्या अफझलखानाचा शिवाजी महाराजांनी अशा प्रकारे वध करणे अत्यंत आश्चर्यकारक होते.
मराठा साम्राज्य
शिवाजीने आपल्या कारकिर्दीत महाराष्ट्रातील मराठा साम्राज्याचा विकास आणि विस्तार केला. या दरम्यान त्यांनी अनेक किल्ल्ले मुघलांपासून मुक्त करून मराठा साम्राज्यात समाविष्ट केले., त्यानंतर मराठा राज्य हे खूप पसरलेले आणि विकसित राज्य होते. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीत मराठा साम्राज्याची सीमा उत्तरेकडून कोल्हापूरपर्यंत बदलून नाशिकमधून दक्षिणेला साताऱ्यापर्यंत गेली., पश्चिमेला कर्नाटकातून मराठा साम्राज्याची सीमा सापडली. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मुघलांपासून किल्ले व राज्ये मुक्त करून त्यांचा मराठा साम्राज्यात समावेश केला.
शिवाजी महाराजांचे किल्ले
ऐतिहासिक माहितीनुसार, छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात त्यांच्याकडे सुमारे इ.स 250 किल्ले होते. शिवाजी महाराजांनी त्यांच्या सर्व किल्ल्यांवर नियमितपणे प्रचंड पैसा खर्च केला आणि किल्ले नेहमीच मजबूत ठेवले. शिवाजी महाराज नेहमी त्यांच्या किल्ल्याला भेट देत असत. विशेषतः पुणे ते रायगड दरम्यान यायचे. पुणे ही सुरुवातीपासूनच मराठा साम्राज्याची राजधानी आहे आणि त्यात शिवाजी महाराज आणि राजघराण्याचा लाल महालही होता. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मराठा साम्राज्याची सत्ता हाती घेतल्यानंतर अनेक किल्ले मुघलांकडून हिसकावून घेतले., ज्यांचा त्यांनी मराठा साम्राज्यात समावेश केला होता. अनेक किल्ले मुघलांनी पुन्हा शिवरायांकडून हिसकावून घेतले, परंतु बहुतेक किल्ले शिवाजीच्या ताब्यात राहिले.
छत्रपती शिवाजी महाराजांची सेना
शिवाजी महाराजांचे उभे सैन्य होते, जे शिवाजी महाराजांनी तयार केला होते. शिवाजी महाराजांच्या सैन्यात 40 पासून 50 एक हजार घोडेस्वार होते, जे कायमस्वरूपी आणि नियमित नोकरीवर होते. शिवाजीच्या सैन्यात 12 पेक्षा जास्त हत्ती होते 100000 तो पायदळ सैनिक होते. याशिवाय अनेक तोफखानाही शिवाजीच्या सैन्यात सामील झाले होते. शिवरायांच्या सैन्यात सर्व प्रकारचे सैनिक असायचे. ज्याद्वारे समुद्र, डोंगर, पठार इत्यादी सर्व ठिकाणाहून शत्रूंचा सामना केला जाऊ शकतो. शिवाजी महाराजांच्या सैन्यात रँक होत्या, जे मजबूत आणि नियमित सैन्यासाठी आवश्यक आहेत. शिवाजी महाराजांनी आपल्या बुद्धिमत्तेने आणि कौशल्याने गनिमी कावा पद्धतीचाही सैन्यात समावेश केला या युद्ध प्रणाली अंतर्गत सैनिक आणि स्थानिक लोक, निमलष्करी दल जंगलात आणि पर्वतांमध्ये लपून शत्रूच्या सैन्यावर हल्ला करतात.
शिवाजी महाराजांचे मुघलांशी युद्ध
शिवाजी महाराजांच्या वाढत्या सामर्थ्यामुळे मुघलांची भीती वाढू लागली कारण शिवाजीने मुघलांकडून एक एक करून सर्व किल्ले हिसकावून घेतले आणि अनेक वेळा मोगलांच्या लहान-मोठ्या सेनापतींचा युद्धात पराभव केला. शिवाजीचे वाढते सामर्थ्य पाहून दिल्लीच्या तत्कालीन मुघल सम्राट औरंगजेबाने त्यांची दख्खनमध्ये नियुक्ती केली. औरंगजेबाने प्रचंड सैन्यासह शिवाजीशी युद्ध सुरू केले परंतु या युद्धात त्याला पराभवाला सामोरे जावे लागले. या युद्धातील दारुण पराभवानंतर औरंगजेबाने आपला सर्वात महत्वाचा आणि प्रभावी सेनापती मिर्झा राजा जयसिंग याला एक लाख सैनिकांसह शिवाजीवर हल्ला करण्यासाठी पाठवले. या दरम्यान मिर्झा राजा जयसिंग याने विजापूरच्या सुलतानाशी तह करून पुरंदरच्या किल्ल्यावर आपला अधिकार प्रस्थापित केला आणि तेथून शिवाजीचा पराभव करण्याची योजना सुरू केली. पण मिर्झा राजा जयसिंगने शिवाजीला प्राप्त केलेला तहाचा प्रस्ताव मान्य केला आणि इ.स 22 जून१६६५ शिवाजी महाराज आणि मिर्झा राजा जयसिंग यांच्यात पुरंदरचा तह झाला.
पुरंदर करारानुसार शिवाजीला औरंगजेबाला भेटण्यासाठी आग्र्याला जावे लागले., जिथे मुख्य संधि होणार होती. शिवाजी महाराजाला त्याच्या सुरक्षेची पूर्ण हमी देण्यात आली. आग्रा दरबारात औरंगजेबाला भेटण्यास शिवाजी महाराज राजी झाले. ९ मे 1966 शिवाजी महाराजांना त्यांचा मुलगा संभाजी आणि 400 आग्रा येथील मुघल दरबारात मराठा सैनिकांसह हजेरी लावली. तिथे योग्य सन्मान न मिळाल्याने शिवाजीने औरंगजेबाला विश्वासघाती आणि वाईट म्हणण्यास सुरुवात केली. परिणामी औरंगजेबाने शिवाजी महाराजांना कैद करून अंधार कोठडीत बंद करण्याचा आदेश दिला. यानंतर औरंगजेबाने शिवाजीपुत्र संभाजीला जयपूरच्या राजवाड्यात कैद केले. पण काही दिवसांनी 13 ऑगस्ट १६६६ औरंगजेबाच्या सुरक्षा यंत्रणेला मिठाईच्या पेठाऱ्यातून चुकवून शिवाजी महाराज चतुराईने जाण्यात यशस्वी झाले. 22 सप्टेंबर १६६६ ते त्यांच्या रायगड किल्ल्यावर पोहोचले.
शिवाजी महाराजांचे शाईस्ताखानाशी युद्ध
विजापूरच्या प्रत्येक पराभवानंतर विजापूरच्या बेगमांनी औरंगजेबाकडे मदत मागितली. औरंगजेबाने मदत स्वीकारताना आपला मामा शाइस्ताखान याला पाठवले 150000 छत्रपती शिवाजी महाराजांना मारण्यासाठी सैनिकांसह पुण्यावर हल्ला केला. शाईस्ताखानाने पुण्यातील शिवाजी महाराजांचा लाल किल्ला ताब्यात घेतला. पण रात्री शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने पुन्हा लाल किल्ल्यावर हल्ला करून तो ताब्यात घेतला. यामध्ये शाईस्ताखानाला पराभूत होऊन पळून जावे लागले. या पराभवानंतर औरंगजेबाने आपला खास योद्धा जयसिंग यास शिवाजीशी लढायला पाठवले. या युद्धात शिवाजीचा पराभव झाला. परिणामी 23 किल्ले मुघलांना द्यावे लागले पण काही काळानंतर पुन्हा शिवाजी 23 हा किल्ल्ले जिंकून मराठा साम्राज्यात समाविष्ट करण्यात आले. शिवाजी महाराजांनी आपल्या कारकिर्दीत अनेक लढाया केल्या आणि अनेक मुघल क्षेत्र जिंकून मराठा साम्राज्याखाली घेतले. छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक रायगड किल्ल्यावर झाला आणि ते तिथेच राहिले.
शिवाजी महाराजांचा मृत्यू कसा झाला?
शिवाजी महाराज बरेच दिवस आजारी होते. त्यांची प्रकृती सुधारण्याऐवजी ढासळत होती. शेवटी १६८० मध्ये वीर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी राजधानी रायगड येथे 3 एप्रिलच्या दिवशी या जगाचा निरोप घेतला होता. 3 एप्रिल १६८० रोजी त्यांचे निधन झाले त्यानंतर त्याचा मुलगा संभाजी याने मराठा साम्राज्य ताब्यात घेतले आणि अनेक वर्षे राज्य केले. आजच्या काळात भारतातील शूर योद्ध्यां व रयतेच्या कल्याणाचा विचार करणारा राजा म्हणून छत्रपती शिवाजी महाराजांचे महत्त्वाचे स्थान आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपल्या हयातीत अनेक लढाया लढल्या आणि नेहमीच स्वतंत्र राष्ट्राचे धोरण स्वीकारले.
शिवाजी महाराजांचे कृतीशील विचार
- तुमचा शत्रू कितीही बलवान असला तरीही, तुमचा हेतू आणि उत्साह प्रबळ असला तरी तो पराभूत होऊ शकतो.
2. बदला,माणसाला जळवत ठेवतो, म्हणून माणसाने संयमी राहून त्यावर नियंत्रण ठेवले पाहिजे.
3. जी व्यक्ती खरी आहे, त्या व्यक्तीचा संपूर्ण जगात आदर केला जातो,
4. एक व्यक्ती आपल्या हिंमतीने संपूर्ण जगात विजयाची पताका फडकवू शकते, जर त्याच्यात आत्मविश्वास असेल.
5. एखादे प्रचंड मोठे डोंगरही मातीच्या ढिगाऱ्यासारखे दिसतात, जर तुमचा उत्साह जास्त असेल.
6. शत्रूला कधीही कमकुवत समजू नये आणि त्याला खूप शक्तिशाली समजून घाबरू नये.
7. जो आपल्या वाईट काळातही पूर्ण समर्पणाने आपल्या कामात गुंतलेला असतो.
8. आत्मविश्वास शक्ती देतो आणि शक्ती ज्ञान देते आणि ज्ञान स्थिरता देते आणि स्थिरता विजय मिळवते.
9. एक लहान पाऊल,लहान ध्येयांसाठी, पुढे तो मोठी उद्दिष्टेही साध्य करतो.
10. जोपर्यंत माणूस दुःखाच्या आणि अडचणीच्या काळातून जात नाही तोपर्यंत त्याची प्रतिभा जगासमोर येत नाही.
11. कोणतेही काम करण्यापूर्वी त्याच्या परिणामांचा विचार करणे योग्य ठरते कारण येणाऱ्या पिढ्या आपल्या मागे लागतात.
12. या आयुष्यात फक्त चांगल्या दिवसांची अपेक्षा करू नये कारण दिवस आणि रात्र प्रमाणेच चांगले दिवस देखील बदलावे लागतात.
13. मातृभूमीसाठी सर्वस्वाचा त्याग करणे हा धर्म आहे, अशा धर्माचे पालन केवळ थोर लोकच करतात.
14. जेव्हा ध्येय जिंकायचे असते, तेव्हा ते साध्य करण्यासाठी तुम्ही कितीही मेहनत केली तरी हरकत नाही,
15. आपण कधीही आपले डोके झुकवू नये,ते नेहमी उंच ठेवले पाहिजे.
16. स्वराज्य आणि कुटुंब यातील स्वराज्य निवडणारा माणूस, तो खरा नागरिक आहे.
17. एक शूर योद्धा नेहमी विद्वानांपुढे नतमस्तक असतो.
18. केवळ शरीराने लढूनच विजय मिळावा असे नाही, तर बुद्धीनेही कोणाचा पराभव होऊ शकतो.
19. सर्व महिला अधिकारांमध्ये, आई होण्याचा सर्वात मोठा अधिकार आहे.
20. प्रतिकूल परिस्थितीचा सामना करणे आवश्यक नाही, शत्रूसमोर, शौर्य बाळगा शौर्य विजयात आहे.
21. समाजासाठी लढा,
तुम्ही लढू शकत नसाल तर सांगा,
बोलता येत नसेल तर लिहा,
लिहिता येत नसेल तर सोबत द्या,
आपण समर्थन देखील करू शकत नसल्यास,
जे लिहितात,
जे बोलतात आणि भांडतात,
त्यांचे मनोबल वाढवा,
हे देखील करू शकत नाही,
किमान त्यांचे मनोधैर्य खचू नका,
कारण ते तुमच्या वाट्यासाठी लढत आहेत.
माझ्या राजाला दगडाच्या मंदिराची गरज नाही
माझ्या राजाला रोज पुजाव लागत नाही
माझ्या राजाला दुध-तुपाचा अभिषेक करावा लागत नाही
माझ्या राजाला कधी नवस बोलावा लागत नाही
माझ्या राजाला सोने-चांदीचा साज ही चढवावा लागत नाही
एवढ असुनही
जे जगातील अब्जवधी लोकांच्या हृदयावर
अधिराज्य गाजवतात असे एकमेव युगपुरुष
महाराजांचा जन्म झाला ते ठिकाण “शिवनेरी”
महाराजांचा मृत्यू झाला ते ठिकाण “रायगड”
किती अजब आहे ना दोन्ही शब्दातील पहिली
दोन अक्षरं मिळून एक महान व्यक्तीचं नाव
तयार होतं ते म्हणजे छत्रपती “शिवराय”.
छत्रपती शिवाजी महाराज कि जय
सर्व शिवभक्तांना,
शिवजयंतीच्या शिवमय शुभेच्छा…!!
—डॉ मल्हार शिंदे–